درخواست امریکا و انگلیس برای پرداخت غرامت

دهم شهریور 1331، لویی هندرسن سفیر امریکا و میدلتون کاردار انگلیس در تهران در دیداری با محمد مصدق نخست وزیر وقت رژیم پهلوی پیام مشترک روسای کشورهای خود را تسلیم او کردند. در این پیام آنها پیشنهاد دادند موضوع پرداخت و میزان خسارت به شرکت نفت انگلیس، به حکمیت بین المللی واگذار شود. این پیام با مخالفت ایران روبرو و بعدها به قطع رابطه با انگلیس منجر شد.

دولت انگلیس معتقد بود دولت ایران مطابق ماده 22 قرارداد 1933/1312 باید اختلاف را به داوری ارجاع کند و اگر این تقاضا مورد قبول دیوان واقع نشود، انگلستان از دیوان تقاضا دارد، اعلام نماید که دولت ایران با فسخ یک جانبه امتیاز مذکور، عملی مخالف اصول و قواعد حقوق بین الملل انجام داده و ملزم است خسارت وارده به شرکت نفت را بپردازد. به دنبال طرح این شکایت، دولت مصدق اعلام کرد که چون معاهده ۱۳۱۲ یک قرارداد بین‌المللی نیست، لغو آن به منزله نقض قوانین بین‌المللی به شمار نمی‌رود و شکایت انگلیس از ایران بی‌مورد است. او در ۴ خرداد ۱۳۳۱ طی نامه تقدیمی به مجلس شورای ملی، تصمیم خود را بر عزیمت به لاهه اعلام کرد. آیت‌الله کاشانی در همین روز، طی پیامی به ملت ایران نوشت: «جناب آقای دکتر مصدق با تنی خسته و حالتی رنجور به منظور احقاق حق و سربلندی شما ملت شریف عازم سفر و قطع مظالم و دسایس بیگانگان است.» دکتر مصدق، 4 روز بعد، در ۷ خرداد در رأس هیاتی عازم لاهه شد. وی در فرودگاه و محل اقامت خود به‌شدت، مورد استقبال مردم، رسانه‌ها و ایرانیان مقیم هلند و اروپا قرار گرفت.

در پی خلع ید شرکت نفت ایران و انگلیس و ملی شدن صنعت نفت ایران که با ناباوری و تعجب دولت بریتانیا همراه بود، این کشور به اشکال مختلف در سطح منطقه‌ای و بین المللی در تلاش برای تسلیم دولت ایران به خواسته‌های خود و اعاده مراتب به گذشته برآمده بود.

عجیب آنکه درست یک سال پس از درخواست امریکا و انگلیس از مصدق برای پرداخت غرامت، در حالی که با کودتای شاه، مصدق برکنار و دستگیر شده بود، لویی هندرسن سفیر امریکا در تهران در یادداشتی به اردشیر زاهدی، نخست‌وزیر کودتا، آمادگی دولت امریکا را برای پرداخت 22 میلیون و 400 هزار دلار به ایران در قالب اصل چهار اعلام کرد.