شهادت شیخ محمد خیابانی

بیست و دوم شهریور 1299، شیخ محمد خیابانی روحانی مبارز و مجاهد مشروطه‌خواه در 40 سالگی و در جریان درگیری نیروهای قزاق با مردم در تبریز به شهادت رسید.

دلیل اصلی قیام خیابانی در آن سال این بود که وثوق‌الدوله برای تصویب قرارداد 1919 باانگلیسی‌ها نیاز به مجلسی یکدست داشت ولی خیابانی موفق شده بود با وجود اعمال نفوذ وثوق، شش نفر از اعضای حزب دموکرات آذربایجان را به مجلس بفرستد. وثوق تصمیم گرفت ابتکار عمل را به دست بگیرد و حزب دموکرات را غیرقانونی اعلام نمود. همین امر موجب آغاز قیام شد.

او دو روز بعد از این قیام که از ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ شمسی آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورد و شهر را از دست دولتیان خارج کرد. قیام بیش از پنج ماه ادامه داشت. او دولت آزادیستان را تأسیس کرد. مخبرالسلطنه هدایت به ولایت آذربایجان منصوب شد و به فرمان او که فرستاده ویژه مشیرالدوله، صدراعظم وقت، بود، قزاق‌ها قیام‌گران را منکوب کردند. خیابانی که انتظار درگیری با مخبرالسلطنه که از مخالفان قرارداد بود را نداشت، غافلگیر شد و حکومت وی بر آذربایجان تنها ظرف سه ساعت در دوشنبه ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ برابر با ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ق پس از درگیری و دخالت قزاق‌ها به شکست انجامید. شیخ محمد خیابانی نیز در خانه یکی از دوستانش کشته شد.

در آخرین نطق خیابانی چنین آمده است: «تبریز می‌خواهد حاکمیت به دست ملت باشد. تمام ایران. فعلاً با زبان حال خود این تقاضا را می‌نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی کند، ما با اصول رادیکالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود، ما می‌گوییم حاکمیت دموکراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رأی خود را آزادانه اظهار دارند برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی‌شرمانه ترجیح می‌دهیم.»