تلنگر برجام

مجید  اعزازی|  دبیر گروه راه‌وشهرسازی|

1- برنده نوبل اقتصاد، به واسطه ترسیم مطالعات جدید اقتصادی، همواره مورد توجه اقتصادخوانده‌ها و فعالان اقتصاد ایران و جهان بوده است. قرار است فردا (دوشنبه 15 مهر) برنده یا برندگان جایزه نوبل اقتصاد سال 2018 معرفی شوند. در فرصت باقی مانده تا وقوع این رویداد مهم و قابل توجه، نگاهی گذرا به نظریه محوری ریچارد تالر، ‌برنده نوبل اقتصاد در سال 2017، با هدف استفاده از آن در تبیین برخی از مسائل روز ایران و جهان خالی از لطف نیست. ریچارد تالر، استاد رشته علوم رفتاری و اقتصاد دانشگاه شیکاگو به دلیل مطالعاتش در زمینه اقتصاد رفتاری برنده نوبل اقتصاد سال گذشته شد. کتاب «سقلمه» یا «تلنگر» را می‌توان نقطه مرکزی مطالعات او به شمار آورد. منظور از سقلمه هرچیزی است که تصمیم‌های انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.  کمیته نوبل سال گذشته اعلام کرد که کارهای تالر «تاثیری بسزا در بسیاری از حوزه‌های تحقیقات اقتصادی و سیاست‌گذاری‌ها بر جا گذاشته است.» به گفته این کمیته، تالر در مطالعاتش به این نتیجه رسیده است که انسان‌ها لذت آنی را به لذت آتی ترجیح می‌دهند، به گونه‌ای که حتی اگر انسان بداند با صبوری خواهد توانست، پول بیشتر یا زندگی بهتری داشته باشند، باز هم اغلب، لذت آنی را بر می‌گزیند. «معمار انتخاب» اصطلاح دیگری است که از بطن مطالعات تالر بیرون آمده و به تغییر شرایط محیطی به شکلی که تصمیم و انتخاب افراد را تحت تاثیر قرار دهد، اشاره دارد. در همین حال، مطالعات تازه روان‌شناختی روی تغییر رفتار انسان‌ها حاکی از این است که محیط مهم‌تر از نوسان روزمره اراده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اراده چیزی نیست که انسان آن را داشته باشد یا نداشته باشد، بلکه منبعی است که می‌توان از آن یا آن را بازسازی کرد.

2- از حدود سه سال پیش که ایران و کشورهای عضو 1+5 به توافق هسته‌ای موسوم به «برجام» دست یافتند، تاکنون، این دستاورد چندجانبه در داخل و خارج از ایران منتقدان با نفوذی داشته است. برخی از گروه‌های سیاسی داخلی بر این باور بوده و هستند که با برجام، حقوق هسته‌ای ایران پایمال شده است. همزمان بخشی از نیروهای سیاسی در امریکا، رژیم صهیونیستی و برخی از کشورهای حاشیه‌ای جنوب خلیج فارس نیز اظهار کرده و می‌کنند که این توافقنامه هسته‌ای، منافع ایران را بدون هیچ هزینه‌ای برای این کشور تضمین کرده است. حتی دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا بارها و بارها گفته که برجام بدترین توافق در طول تاریخ این کشور است. آن سوتر اما، دولت و اکثر گروه‌های سیاسی ایران و همچنین تمام طرف‌های خارجی برجام به همراه مقام‌های سابق امریکا به‌شدت حفظ این دستاورد چندجانبه را هدف‌گذاری کرده و دنبال می‌کنند. از همین رو است که می‌توان پیگیری طرفین برجام برای حفاظت از آن را نشانه‌ای حاکی از این دانست که توافق هسته‌ای، توافقی برد- برد بوده و هست و منافع همه طرفین را تضمین می‌کند. در این میان، ‌موضع دولت ترامپ درباره برجام یک استثنا به شمار می‌رود، به گونه‌ای که جان کری، وزیر خارجه سابق امریکا که طی یک ماه گذشته به‌شدت از سیاست‌های ضد برجامی ترامپ انتقاد کرده است، طی روزهای گذشته خروج ترامپ از برجام را بزرگ‌ترین اشتباه راهبردی امریکا از زمان جنگ عراق خوانده است. روز جمعه نیز برونو لی‌مایر، وزیر امور دارایی فرانسه، تحریم‌های امریکا علیه ایران را فرصتی توصیف کرده که کشورهای اروپایی می‌توانند از آن برای تشکیل نهادهای مستقل مالی استفاده کنند تا بتوانند با هر کسی که می‌خواهد تجارت کنند. قرار نیست واشنگتن تصمیم بگیرد که آیا ما مجاز به تجارت با ایران هستیم یا خیر.»

 3- در چنین شرایطی است که برجام را می‌توان تلنگر یا سقلمه‌ای دانست که انتخاب‌های بین‌المللی را تحت تاثیر قرار داده است. چه آنکه این توافقنامه هسته‌ای توانست محیط حقوقی تازه‌ای را برای انتخاب گزینه‌های هوشمندتر توسط همه طرف‌ها ایجاد کند، به گونه‌ای که در این محیط نه تنها منافع آنی که مصلحت آتی طرفین نیز تضمین شده و می‌شود و کشورهای اروپایی آن را فرصتی برای استقلال مالی از امریکا و تضعیف سلطه دلار قلمداد می‌کنند. این محیط حقوقی به اندازه‌ای ابتکاری و سازنده انتخاب برای طرفین بوده و هست که دونالد ترامپ نتوانست خود را در این چارچوب حقوقی دقیق محدود کند و ترجیح داد رویکردهای خصمانه خود علیه ایران را با روش‌هایی دیگر دنبال کند، از همین رو، با خروج از برجام تلاش کرد تا این محیط حقوقی را مخدوش کرده و دیگران را از ادامه مسیر در این محیط منصرف کند. اما تاکنون در مسیر تازه خود بزرگ‌ترین و سنتی‌ترین متحدان خود را از دست داده است. اگر چه ایران تحت فشارهای ناشی از تحریم‌های امریکا قرار دارد، اما در صورتی که کانال مالی مستقل اروپا و همچنین توافقنامه نفتی ایران و اروپا نهایی شده و به مرحله اجرا درآید و شرط دولت ایران مبنی بر تامین منافع ملی کشورمان برای تداوم حضور در برجام تضمین شود، ‌بخش قابل توجهی از این فشارها کاهش می‌یابد. از این رو، برقراری روابط پایدار با اتحادیه اروپا، تداوم فروش نفت و حفظ درآمدهای نفتی، دستیابی به کانال مالی جدید بین‌المللی، و همچنین تضعیف دشمن 40 ساله جمهوری اسلامی و برخی از متحدان منطقه‌ای آن، مزیت‌های حفظ برجام برای ایران خواهد بود. همزمان ایجاد یک کانال پولی مبتنی بر یورو و تقویت آن فرصتی منحصر به فرد برای جان گرفتن استقلال مالی اتحادیه اروپا و یورو خواهد بود و تضعیف سلطه دلار بر بازارهای جهانی را در پی خواهد داشت. از همین رو است که کشورهای اروپایی از فرانسه تحت تاثیر سقلمه برجام، در این جایگاه قرار گرفته‌اند که لذت و منفعت آنی همراهی با ترامپ را به لذت و منفعت آتی ایجاد کانال مالی مستقل از رژیم مالی مبتنی بر دلار ترجیح دهند و همراه با انگلیس، آلمان، روسیه، چین رفتار و روش متفاوتی را برای تضعیف سلطه امریکا بر بازار‌های جهانی در پیش گیرند. روشی که بی‌گمان، ایران نخستین بهره‌بردار آن خواهد بود.