تعدیل جمعیت کلانشهرها با توسعه شهرهای میانی
گروه راه و شهرسازی| زهره علامی|
درحالی که براساس اظهارات مدیرعامل شرکت عمران شهرهای جدید، فعالیت دو شرکت عمران شهرهای جدید تیس و ایوانکی در شش ماه دوم سال ۹۷ آغاز می‌شود تا فرآیند توسعه این دو شهر تسریع شود، اما کارشناسان اقتصاد مسکن معتقدند که ایجاد شهرهای جدید با توجه به سابقه شکست خورده این شهرها در ایران و سایر کشورها نمی‌تواند کمکی به تحقق اهداف این شهرها کنند.
سیاست احداث شهرهای جدید در ایران با هدف کاهش فشارهای جمعیتی وارد شده به شهرهای بزرگ در اواخر دهه 1360 مطرح شد، اما با شروع احداث شهرهای جدید، مسائل و مشکلات شهرهای جدید آشکار شد و انتقادات و پیشنهادهایی برای اصلاح یا عدم اجرای این سیاست ارایه شد.
تجربه حدود سه دهه احداث شهرهای جدید در ایران نشان می‌دهد که این طرح نه تنها در کاهش سرریز جمعیتی شهرهای مادر موفق نبوده بلکه خود پایگاهی برای جذب مهاجران شهرهای کوچک و روستاها شده و فشار مضاعفی را با توجه به دریافت خدمات بیشتر به شهرمادر تحمیل کرده است. در این میان، برخی پیشنهاد می‌دهند که نوسازی بافت فرسوده می‌تواند جایگزین مناسبی برای احداث شهرهای جدید و اقماری باشد و این درحالی است که گاهی پس از بازسازی بافت فرسوده، تعداد واحدهای مسکونی ساخته شده جوابگوی ساکنان قبلی را هم نمی‌دهد، بنابراین بهترین گزینه برای سرریز جمعیت کلانشهرها، توسعه شهرهای میانی است. در حالی که احداث شهرهای جدید راهکار مناسبی برای کاهش فشار جمیعتی کلانشهرها نیست، نگاهی به اظهارات مدیرعامل شرکت عمران شهرهای جدید برای بهبود شرایط شهرهای جدید می‌تواند در شفاف‌سازی سیاست وزارت راه و شهرسازی برای حل مشکل افزایش جمعیت کلانشهرها جالب باشد.
به گزارش پایگاه وزارت راه و شهرسازی، حبیب‌الله طاهرخانی با اشاره به پایین بودن سطح سرانه‌های خدماتی در شهرهای جدید اظهار می‌کند: باید برای ارتقای سطح خدمات در شهرهای جدید از منابع استانی استفاده کرده و در فرصت باقی مانده از سال ۹۷ از آنها بهره‌مند شویم. معاون وزیر راه و شهرسازی اظهار می‌کند: شرکت عمران شهرهای جدید با وجود توقف اکثر پروژه‌های دستگاه‌های دولتی در سطح کشور به دلیل مشکلات مالی، اجازه توقف و تعطیلی پروژه‌های عمرانی خود در شهرهای جدید را نداده و توانست تا حد ممکن این طرح‌ها را سرپا نگه دارد.
او با تأکید براینکه دیگر قصد آغاز و ادامه پروژه‌ای را در چارچوب مسکن مهر در شهرهای جدید نداریم، می‌گوید: سعی داریم پروژه‌های فاقد متقاضی را از این چارچوب خارج کرده و در قالبی دیگر به متقاضیان عرضه کنیم.
طاهرخانی با اشاره به برنامه‌ریزی شرکت عمران شهرهای جدید در ساخت ۵۰ هزار واحد مسکونی مشارکتی در شهرهای جدید اظهار می‌کند: هم‌اکنون تعدادی از این پروژه‌ها آغاز و تعدادی دیگر در دست برنامه‌ریزی است که به عنوان اولویت‌دارترین برنامه شرکت در ۶ ماهه دوم سال جاری در دستور کار قرار دارد.
طرحی شکست خورده
اگرچه معاون وزیرراه و شهرسازی، تلاش وزارتخانه متبوع خود برای پابرجا ماندن طرح احداث شهرهای جدید را قابل ستایش می‌داند، بیت‌الله ستاریان، استاد اقتصاد دانشگاه تهران معتقد است که احداث شهرهای جدید کمکی به حل مشکل کلانشهرها نمی‌کند و فقط مشکلات جدیدی را بر سر شهرهای مادر آوار می‌کند.
پیشینه شهرک‌های جدید در دنیا
ستاریان با اشاره به تاریخچه شهرک‌های جدید در دنیا به «تعادل» می‌گوید: طرح احداث شهرک‌های اقماری به پیشنهاد «ادنس هاوارد » در سال 1985 برمی‌گردد. این طرح در 15 کشور دنیا اجرایی شد و متاسفانه تمام این طرح‌ها شکست خورد و عوارض منفی بسیاری به همراه داشت. این استاد دانشگاه می‌افزاید: ایران، آخرین کشوری بود که نسخه احداث شهرهای اقماری یا همان شهرهای جدید در آن اجرایی شد.
او ادامه می‌دهد: هدف از احداث شهرهای جدید، پوشش سرریز شهرهای مادر بود که نتوانست در تحقق این هدف موفق باشد، زیرا بهترین تجربه در اجرای این طرح مربوط به لندن بود که شهرهای اقماری اطراف این شهر فقط توانستند، 4 درصد مردم کلانشهر لندن را جذب کنند.
به گفته این استاد دانشگاه، اجرای طرح شهرک‌های اقماری نه تنها در تأمین مسکن جمعیت سرریز کلانشهرها موفق نبود، بلکه پایگاهی برای کوچ از شهرها و روستاها به سمت شهرهای مادر شد.
ستاریان اظهار می‌کند: شهرک‌های اقماری در ادامه وابسته شهرهای مادر شدند و تمام خدماتشان را از جمله اشتغال، درآمد و ... از شهرهای مادر دریافت می‌کردند و ارایه این خدمات به شهرمادر تحمیل شد.
او با اشاره به دیگر تبعات منفی احداث شهرهای جدید یا همان شهرهای اقماری می‌گوید: همچنین بین شهر مادر و شهرهای اقماری حاشیه نشینی شکل گرفت و چون این شهرها ماهیت اقتصادی و هویت شهری نداشتند، به شهرهای خوابگاهی تبدیل شدند و این موضوع تنها مربوط به ایران نمی‌شود و در 15 کشور دیگر دنیا هم این اثرات را شاهد بودیم. این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: در زمان ارایه طرح احداث شهرهای جدید، مخالفت‌های بسیاری برای عدم اجرای این طرح شکل گرفت و مخالفان معتقد بودند که این تجربه شکست خورده است و باید طرح‌های جایگزینی از جمله توسعه شهرهای میانی در دستور کار قرار گیرد.
ستاریان بیان می‌کند: تعداد شهرهای میانی در کشور زیاد است و می‌تواند سرریز جمعیت را پوشش دهد تا مهاجرت کاهش یابد. او با اشاره به اینکه ایجاد و توسعه شهرهای اقماری کمکی به حل مشکل افزایش جمعیت شهرهای مادر نمی‌کند، می‌گوید: احیای بافت‌های فرسوده فقط می‌تواند ساکنان این بافت‌ها را پوشش دهند و نمی‌توانند جوابگوی سرریز جمعیت شهرهای مادر شوند. این استاد اقتصاد دانشگاه تهران می‌افزاید: نوسازی بافت‌های فرسوده طرحی است که باید در تمام دولت‌ها و در تمامی زمان‌ها اجرایی شود و به عنوان یک طرح برای ساماندهی جمعیت سرریز از آن استفاده کرد.
ستاریان تصریح می‌کند: گاهی در بازسازی بافت‌های فرسوده با توجه به تراکم بالای این بافت‌ها، ساکنان همان منطقه نمی‌توانند در آن منطقه صاحب خانه شوند و مجبور به خرید خانه‌ای در محله دیگر می‌شوند.
افزایش مهاجرت از سکونتگاههای رسمی
در شرایطی که بحث درباره موفقیت آمیز بودن یا نبودن احداث شهرهای جدید یا اقماری مطرح است، شهرهایی که با هدف کاهش جمعیت سرریز شهرهای مادر و جلوگیری از حاشیه نشینی در اطراف کلانشهرها جلوگیری می‌کند، احداث شده است؛ معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه با اقدامات پیشگیرانه توانستیم روند حاشیه نشینی را در برخی شهرها کنترل کنیم، می‌گوید: با افزایش قیمت مسکن و اجاره‌بها شاهد ایجاد و توسعه منطقه هلال فقر در تهران هستیم.
هلال فقر در تهران
محمد سعید ایزدی در گفت‌وگو با ایلنا می‌افزاید: در حال حاضر در ضلع جنوب غرب، جنوب و جنوب‌شرق تهران هلال فقر ایجاد شده است. در این حال، روند صعودی استقرار سکونتگاههای غیررسمی می‌تواند بسیار پرمخاطره باشد.
ایزدی با بیان اینکه یکی از عوامل ایجاد سکونتگاههای غیررسمی و نابسامان در حاشیه تهران ناشی از تداخلات محدوده و حریم شهرها است، می‌گوید: در جنوب شهر تهران شاهد تداخلات مدیریتی هستیم که موجب ایجاد این سکونتگاههای غیررسمی و بی‌نظمی‌های شهری شده است و تصرف‌ها در این مناطق افزایش یافته است.
او می‌افزاید: در نسیم‌‌شهر که در نزدیکی تهران است، میزان جمعیت از کمتر از 4 هزار نفر در چند سال گذشته به جمعیت بیش از 600 هزار نفر رسیده است که تمام این رشد جمعیتی قابل توجه ناشی از اختلافاتی است که در مدیریت شهری وجود دارد. معاون وزیر راه و شهرسازی با اشاره به ساخت و سازهای غیرقانونی در محدوده‌های شهر تهران اظهار می‌کند: متاسفانه این تصرفات غیرقانونی که برخی از شرکت‌ها و شهرداری‌ها به آن رسمیت داده‌اند و وزارت راه و شهرسازی را با حقوق مکتسبه مواجه کرده، مشکلات بسیار زیادی برای شهر تهران ایجاد خواهند کرد.
دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی با تاکید بر اینکه حاشیه نشینی مساله حادی است که مدیریت نشده است، می‌گوید: با تشکیل شورای ساماندهی پایتخت به دنبال حل این مسائل هستیم و به این شورا گزارش دادیم که مساله تهران باید در مجموعه شهری تهران دیده شود.
2 سناریو درباره حاشیه نشینی
ایزدی درباره افزایش حاشیه‌نشینی ناشی از افزایش قیمت اجاره‌بها بر قیمت‌مسکن در کلانشهرها اظهار می‌کند: درباره حاشیه‌نشینی و وضعیت سکونتگاههای غیررسمی دو سناریو وجود دارد اول اینکه طبق آمارهای رسمی سال 95 روند رشد جمعیت در بسیاری از شهرها به صورت متوسط نزدیک به صفر شده و در برخی از شهرها هم منفی است.
او می‌افزاید: تحولات جمعیتی مشابه تحولات و دگرگونی‌های دهه‌های قبل را نداریم و طبق این آمار پیش بینی نمی‌شود در همه کلانشهرها شاهد افزایش مهاجرت و رشد جمعیت باشیم. معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه البته درکنار این پیش بینی، سایر نیروها مانند خشکسالی، تغییرات اقتصادی و ... موجب تغییر روند مهاجرت می‌شود، می‌گوید: افزایش قیمت مسکن و اجاره‌بها می‌تواند عامل افزایش روند حاشیه‌نشینی شود. ایزدی تاکید می‌کند: البته این پدیده‌ها شامل همه شهرها نمی‌شود. بنابراین نمی‌توانیم آن را به تمام کشور تعمیم دهیم، اما در شهری مانند چابهار شاهد تاثیرگذاری هر دوی این عوامل یعنی هم خشکسالی و هم تغییرات اقتصادی در روند مهاجرت و جابه‌جایی جمعیت هستیم و این عوامل، موج مهاجرت‌های حاشیه‌نشینی را افزایش داده‌اند و به آن سرعت بخشیده‌اند و در شهرهای مرزی مانند کردستان هم این تغییرات جابه‌جایی جمعیتی انتظار می‌رود. معاون معماری و شهرسازی ادامه می‌دهد: با همکاری قوه قضاییه توانسته‌ایم بررسی‌ها و مطالعات جدی در بحث مبدا و مقصد مهاجرت داشته باشیم.
او می‌اضافه می‌کند: طبق گزارش‌های این کارگروه در شش ماه گذشته در شش شهر پایلوت با اجرای سیاست‌های پیشگیرانه تصرف‌های غیرقانونی به صفر رسیده است. دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی با اشاره به عامل مهمی که در جریان مهاجرت و گسترش حاشیه‌نشینی و سکونتگاههای غیررسمی موثر است، می‌گوید: بحث دیگر که در جریان جابه‌جایی جمعیت نقش دارد، بحث اقتصاد کلان است که باید در سیاست‌های توسعه مسکن و سیاست‌های توسعه شهری در نظر گرفته شود.
به گفته ایزدی، با توجه به این عامل در بسیاری از برنامه‌ها بازنگری شود در غیر این صورت با سیاست‌هایی که از پیش تعیین شده هیچ پیش‌بینی از روند جابه‌جایی جمعیت نمی‌توان داشت و همین عامل می‌تواند منجر به گسترش جوامع نابسامان در کلانشهرها به ویژه تهران شود.
ایزدی با بیان اینکه افزایش جمعیت در این سکونتگاههای غیررسمی پرشتاب شده است، می‌گوید: وزارت راه و شهرسازی برای ساماندهی این مناطق چندین گزینه و راهبرد از طریق حمل و نقل، صنعت، پراکنش جمعیت، تقسیمات کشوری، اصلاح حوزه‌های مدیریتی و ... پیشنهاد داده است. معاون وزیر راه و شهرسازی با اشاره به ساخت‌وسازهای جدید که در محدوده شهر تهران به صورت غیرقانونی انجام می‌شود، اظهار می‌کند: این ساخت و سازها سرپناه سازی است و فقط در حد پاسخگویی به اسکان غیررسمی احداث می‌شود به‌طور قطع پروانه ساخت ندارند و جزو ساخت و سازهای غیرقانونی محسوب می‌شوند. او تاکید می‌کند: همان‌طور که گفتم ساخت و ساز این واحدهای غیرقانونی در فواصل حریم شهرها خارج از مدیریت شهرداری تهران انجام می‌شود به همین دلیل پیشنهاد داده‌ایم که تمامی این نواحی به صورت یکپارچه تحت مدیریت شهرداری تهران قرار بگیرند.
ایزدی با اشاره به افزایش حاشیه‌نشینی در منطقه پرند در شرایطی که مسکن مهر پرند فاقد متقاضی است، می‌گوید: باید در نظر داشته باشیم خانواده‌هایی که در سکونتگاههای غیررسمی این منطقه ساکن شده‌اند قدرت خرید بسیار پایینی دارند که حتی نمی‌توانند در مسکن مهر هم صاحب خانه شوند. معاون وزیر راه و شهرسازی می‌افزاید: این گروه‌ها پایین‌تر از دهک 3 قرار دارند و حتی نمی‌توانند از تسهیلات و امکانات مسکن حمایتی استفاده کنند، البته یکی از دلایل سکونت در این مناطق نزدیکی آن به شهرک‌های صنعتی است که محل کار آنها محسوب می‌شود.
معاون وزیر راه و شهرسازی همچنین درباره کنترل حاشیه‌نشینی در شهر مشهد بیان می‌کند: یک سوم جمعیت مشهد یعنی یک میلیون و 200 هزار نفر در حاشیه این شهر زندگی می‌کنند که خوش‌بختانه توانستیم با برنامه‌های پیشگیرانه روند افزایش حاشیه‌نشینی در مشهد را کنترل کنیم.
ایزدی ادامه می‌دهد: پس از انجام برنامه‌های پیشگیرانه در مشهد، برنامه‌های درمان موضوع حاشیه‌نشینی در این کلانشهر دنبال می‌شود و توانستیم آن روند انفجاری حاشیه‌نشینی را کنترل کنیم و از گسترش نواحی غیرقانونی بکاهیم.
