دلایل نظریه‌پرداز نبودن ایران در «فلسفه علم جهان»
سازمان یونسکو، سومین پنجشنبه از ماه نوامبر هر سال را روز جهانی فلسفه نامگذاری کرده است. اولین مراسم بزرگداشت روز جهانی فلسفه در تاریخ ۲۱ نوامبر ۲۰۰۲ برگزار شد. روز جهانی فلسفه، سومین پنج شنبه ماه نوامبر در اکثر سال‌ها با آخرین پنج شنبه آبان‌ماه در تقویم ایرانی برابر است.
به همین بهانه، مدیرگروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگویی با بیان اینکه جایگاه ما در فلسفه علم در جهان مانند جایگاه ما در سایر علوم است یعنی ما بیشتر دنباله‌رو هستیم تا نظریه‌پرداز، به تشریح دلایل «نظریه‌پرداز نبودن ایران در فلسفه علم جهان» پرداخت و گفت: البته ایران در مبحث فلسفه اخلاق و رابطه علم ودین حرف‌هایی برای گفتن دارد که دنیا هم شاید طالب حرف‌های ما باشد.
دکتر ابراهیم آزادگان به مناسبت روز جهانی فلسفه با بیان یک تعریف کلی درباره فلسفه گفت: فلسفه یعنی مطالعه دقیق و عمیق و تفکر راجع به یک موضوعی؛ یعنی وقتی درباره یک مفهومی فکر، مداقه و تحلیل و بررسی می‌کنید، مشغول انجام کار فلسفی هستید. فلسفه به معنای خاص یعنی فکر کردن راجع به امور متافیزیکی و امور متافیزیکی یعنی آنچه در جهان خارج وجود دارد. فلسفه علم در حقیقت درباره مبانی معرفت بشری، چگونگی دست یافتن به معرفت تجربی، چگونگی نظریه‌پردازی علم، چگونگی تغییر پارادایم‌های علمی، و ماهیت اینکه چگونه روش‌های تجربی می‌تواند ما را به صدق و حقیقت در جهان برساند، است. در یک جمله، فلسفه تفکر راجع به چگونگی دست‌یافتن به حقایق جهان است و تفکر درباره سوالاتی مانند اینکه آیا دستیابی به حقایق از طریق تجربه و مشاهده ممکن است یا اینکه اصلا آیا بطور کلی لازم است که ما به این امر دست پیدا کنیم یا اینکه کاربرد برای ما کفایت می‌کند؟ آیا اصلا حقیقتی وجود دارد که ما با روش تجربی به آن دست پیدا کنیم؟ این سوالات از سوالات مورد مطالعه در فلسفه علم است. برای فهم این مباحث و وارد شدن به آن لازم است دانشجویان تا حدی با روش‌های علم تجربی و مدل کردن و نظریه‌پردازی آشنا باشند.
آزادگان ادامه داد: بطور مثال دانشمندان در حوزه علمی یا سیاستمداران در حوزه سیاسی تصمیم‌گیری، نظریه‌پردازی و آزمایش می‌کنند. کار فلاسفه این است که از بالا مسیر فعالیت دانشمندان یا سیاستمداران را دنبال کنند و ببینند آیا این مسیر می‌تواند ما را به صدق یا بطور مثال به رفاه اجتماعی برساند؟ آیا این هدف، هدف درستی است؟ همچنین بحث‌های فلسفی فلاسفه بر تفکرات علمی دانشمندان تاثیر می‌گذارد. مثلا در علوم شناختی اگر هدف از ساخت مدل، مدلی هوشمند شبیه انسان باشد نظریات فلسفی ما درباره ماهیت ذهن بر مدل‌سازی علمی از ذهن تاثیر می‌گذارد، مثلا «نظریه فلسفی تورینگ» بر ساخت کامپیوترهای محاسب و «نظریه مدل کلاسیک فودور» بر ساخت ماشین هوشمند مکالمه‌گر تاثیر گذاشت. فیزیکدانانی مانند اینشتین یا هایزنبرگ تحت تاثیر فلسفه آن دوره که از کانت یا پوزیتیویسم گرفته بودند مباحث علمی خود را پیش بردند و بسیاری از اختلافات کنونی بین نظریه‌پردازان در مورد مدل چند جهانی یا درک مکانیک کوانتوم به اختلافات بنیادین آنها در نظریه متافیزیکی درباره جهان خارج بازمی‌گردد.
وی در ادامه به تاثیر فلسفه بر مباحث اخلاق علم و فناوری و مشکلات محیط‌زیستی اشاره کرد و افزود: در بحث اخلاق علم و فناوری و مشکلات محیط زیستی توصیه‌های فلاسفه اخلاق است که تاثیر جدی بر روند تکنولوژی گذاشته است. البته بطور متقابل پیشرفت علم و تکنولوژی شناخت ما نسبت به انسان و جهان را تغییر می‌دهد و این در رابطه ما با یکدیگر، در مباحث اخلاقی و همچنین رابطه ما با جهان و خداوند لاجرم تاثیر می‌گذارد و مباحث فلسفی جدیدی را ایجاد می‌کند. مثلا بحث فردگرایی فلسفی، نظام اقتصادی سرمایه‌داری روابط انسانی را دچار تغییر می‌کند و در اینجا سوال پیش می‌آید که تا چه حد تلاش برای ایجاد رفاه فردی می‌تواند اخلاقی باشد. در حوزه علم نیز پیشرفت مباحث علوم شناختی این سوال را پیش می‌آورد که ما تا چه حد دارای اراده آزاد به معنای «لیبرتارین» هستیم و این درک از انسان تا چه حد مبانی اخلاقی یا حتی حقوقی ما را تغییر می‌دهد. مباحث اخلاقی هم همانطور که گفتم بر روند پیشرفت علم تاثیر می‌گذارد؛ مانند اینکه چقدر باید روی مطالعات علمی با کاربرد نظامی یا سیویل سرمایه‌گذاری کنیم و بسیاری مسائل از این دست از سنخ تاثیراتی است که علم بر فلسفه و فلسفه بر علم می‌گذارد.
وی با اشاره به اینکه اغلب دانشجویان فلسفه علم دانشجویانی هستند که مقطع کارشناسی خود را در رشته‌های علوم پایه و مهندسی گذرانده‌اند درباره حضور دانشجویان علوم انسانی در این رشته گفت: دانشجویان ما معمولا دانشجویانی هستند که لیسانس خود را در مهندسی یا علوم پایه گرفته‌اند و به دلیل دغدغه‌های فلسفی خود وارد حوزه فلسفه علم می‌شوند. فارغ‌التحصیلان علوم انسانی هم رشته فلسفه علم را برای مقاطع تحصیلات تکمیلی انتخاب می‌کنند؛ اما دانشجویان برای ورود به فلسفه علم باید پایه‌ای در مباحث علمی داشته باشند. دانشجویانی وارد فلسفه علم می‌شوند که مبانی علمی را آموخته باشند. از دانشجویان رشته‌های علوم انسانی افرادی که وارد حوزه فلسفه علم می‌شوند، معمولا فلسفه غرب یا فلسفه دین را برای پژوهش انتخاب می‌کنند.
مدیر گروه فلسفه علم دانشگاه شریف در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه تاثیر دو طرفه‌ای بین مباحث فلسفی علوم و خود علوم وجود دارد، گفت: به دلیل همین تاثیر دو طرفه اگر دانشجویان فلسفه علم با مبانی علمی آشنا باشند، این تاثیر دو طرفه را بهتر درک می‌کنند.
آزادگان، تاریخ علم را از مباحث مهمی دانست که در فلسفه علم قابل بررسی است و گفت: در فلسفه علم، تاریخ علم چه در غرب و چه در خاورمیانه بررسی می‌شود، چون همانطور که می‌دانید علمی که الان در جهان به نام علم مدرن شناخته می‌شود، تحت‌تاثیر دوره تمدن اسلامی در ایران، عراق و دیگر کشورهای اسلامی بوده است. بررسی تاریخ علم برای آگاهی از چگونگی پیشرفت علم برای ما اهمیت دارد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه علاوه بر تاریخ علم، تاریخ فلسفه نیز در فلسفه علم بررسی می‌شود، افزود: در کنار تاریخ علم، تفکر بشری، مباحث فلسفی و برهان‌های فلسفی هم پیشرفت کرده است. اینها هم بر علم و هم بر تاثیر فهم بشر از جهان تاثیر داشته‌اند؛ بنابراین مطالعه تاریخ فلسفه چه در شرق که بیشتر فلسفه اسلامی است و چه در غرب که از پیشاسقراط تا درباره افلاطون و ارسطو تا کانت و هگل و فلسفه تحلیلی است، هم برای ما مهم است.
وی ادامه داد: مطالعات عملگرایانه در مباحث فلسفه اخلاق، اخلاق علم و مهندسی، اخلاق تکنولوژی مباحث فلسفه دین و رابطه علم و دین هم در مطالعه فلسفه علم مهم است؛ زیرا همه اینها یعنی هم فلسفه دین و هم رابطه علم و دین به فهم بهتر ما نسبت به جهان واقع کمک می‌کند. فلسفه دین و رابطه علم و دین به ما کمک می‌کند که دریابیم گزاره‌های دینی و گزاره‌های موجه شده با روش تجربی چه تعامل یا تقابلی می‌توانند با هم داشته باشند و برای فهم جهانی که این گزاره‌ها توامان بخواهند صادق باشند، چه نظریه متافیزیکی باید داشت. مباحث ذکرشده مجموعه مطالعاتی است که در گروه فلسفه علم دانشگاه شریف مطرح می‌شود و استادان آنها را تدریس کرده و دانشجویان مشغول پژوهش درباره آنها هستند.
مدیرگروه فلسفه علم دانشگاه شریف درباره پژوهش‌های دانشجویان فلسفه علم در این دانشگاه گفت: این جا محدودیتی برای دانشجویان درخصوص کار کردن بر حوزه‌های مختلف فلسفی وجود ندارد و دانشجویان از فلسفه کانت تا فلسفه اسلامی و سیاسی، فلسفه زبان و فیزیک مشغول پژوهش هستند. ما محدودیتی برای دانشجویان ایجاد نمی‌کنیم تا بتوانند دغدغه‌ها و نگرانی‌های فلسفی خود را تعقیب کنند. علاوه‌بر مباحث فلسفه تحلیلی مباحث فلسفه قاره‌ای هم در این گروه تدریس می‌شود و مشکلی برای انجام پروژه پایانی روی این مباحث وجود ندارد.
مدیر گروه فلسفه علم دانشگاه شریف درباره جایگاه شغلی فارغ‌التحصیلان این رشته در ایران گفت: فارغ‌التحصیلان فلسفه علم یا وارد حوزه تدریس در دانشگاه‌ها یا پژوهش در مراکز پژوهشی کشور می‌شوند یا به ترجمه و نگارش کتاب مشغول می‌شوند یا ممکن است فلسفه علم را صرفا برای مطالعات شخصی انتخاب کرده باشند و خودشان شغل‌های اجرایی داشته باشند.
این استاد دانشگاه، جایگاه ایران در فلسفه بطور سنتی را بالاترین جایگاه در جهان اسلام نامید و افزود: به صورت کلاسیک فلسفه ایران یا فلسفه اسلامی جایگاه مهمی داشته، اما جایگاه ما در فلسفه علم در جهان مانند جایگاه ما در سایر علوم است؛ یعنی ما بیشتر دنباله‌رو هستیم تا نظریه‌پرداز. همانطور که در فیزیک و ریاضی هم همین‌طور هستیم. شاید کم‌کم بتوانیم ایده‌های اصیل ایرانی را هم پرورش دهیم، ولی چنین چیزی نیازمند زمان است چون ما باید ابتدا قدرتی در فلسفه علم پیدا کنیم تا بعد بتوانیم کم کم حرف‌های خودمان را بزنیم. وی درباره دلایل «نظریه‌پرداز نبودن ایران در فلسفه علم جهان» گفت: این دنباله‌رو بودن دلایل زیادی دارد؛ مثلا بودجه دانشگاه MIT بیست میلیارد دلار است ولی بودجه دانشگاه شریف تقریبا 20 میلیون دلار است. حتما هزینه‌کردن یک نشانه اهمیت دادن به موضوع است و هر جایی که به علم اهمیت داده شود، علم در آنجا رشد پیدا می‌کند، البته علل تاریخی و سیاسی و اجتماعی برای عقب ماندگی ما زیاد است، اما آنچه مهم است، این است که با همین امکانات محدود هم می‌توانیم از ظرفیت دانشجویان و دانشمندان کشور بیشتر استفاده کنیم تا به نقطه‌ای برسیم که مرجعیت علمی و فلسفی بیابیم. نگاه علم سالارانه و تفکر سالارانه باید درکشور حاکم شود تا کم کم ارزش‌های بنیادین در جای خود قرار گیرد. آزادگان درباره همکاری دانشجویان و دانش‌آموختگان فلسفه علم با پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها گفت: در دانشگاه شریف یک پژوهشکده مهاجر وجود دارد که تعدادی از دانشجویان فلسفه علم در آنجا مشغول پژوهش، ترجمه یا برگزاری سمینار هستند. همچنین در پژوهشگاه علوم انسانی و پژوهشگاه دانش‌های بنیادی هم به‌ترتیب گروه فلسفه علم و فلسفه تحلیلی وجود دارد که دانش‌آموختگان و دانشجویان فلسفه علم با این مراکز در ارتباط هستند.
استاد دانشگاه شریف در پایان با بیان اینکه «ایران در مبحث فلسفه اخلاق و رابطه علم ودین حرف‌هایی برای گفتن دارد»، خاطرنشان کرد: ما در بحث علم و دین و فلسفه اخلاق و دین از منظر اسلام و تشیع و نیز مباحث تاریخ علم حرف‌هایی داریم که دنیا هم شاید طالب حرف‌های ما باشد. ما در تلاشیم فهم خوبی در توسعه رابطه علم و دین داشته باشیم. سال‌ها دکتر گلشنی در این زمینه پژوهش کردند، ما هم در حال ادامه دادن هستیم که بتوانیم به مشکلات جامعه در حوزه اخلاق، اخلاق علم و فناوری، اخلاق محیط زیست، بپردازیم و امیدوارم در آینده بتوانیم مقالات و کتاب‌های بیشتری در این زمینه‌ها منتشر کنیم.
