مشق شب پرحاشیه
ریحانه جاویدی|
بعد از ماجرای حذف استفاده از کتابهای کمک‌درسی در مقطع ابتدایی، پایان دادن موقت به برگزاری آزمون‌های مدارس سمپاد برای دوره متوسطه اول و پخش مسابقه فوتبال در مدارس که در نهایت به ابراز انتقاد از وزیر آموزش و پرورش انجامید، حالا طرح جدید وزارت آموزش و پرورش برای تغییر شکل مشق شب در برخی پایه‌های ابتدایی، بار دیگر حاشیه‌ساز شد. اگرچه تجربه کشورهای دنیا و اظهارات روانشناسان و کارشناسان آموزش نشان می‌دهد مشق شب آنقدرها هم که باید، به باسواد شدن دانش‌آموزان کمک نمی‌کند، اما به نظر می‌رسد مافیای کتابهای کمک آموزشی و کلاس‌های تقویتی، تمایلی ندارند نظام آموزشی مدارس به استاندارد نزدیک شود. حال آنکه کارشناسان آموزش معتقدند سیستم فعلی آموزش و پرورش در ایران، خلاقیت دانش‌آموزان را از بین می‌برد. این در حالی است که در عصر حاضر، کودکانی توانمند به شمار می‌روند که به جای حفظ کردن مطالب تکراری، مهارت و خلاقیت داشته باشند. با این حال موج مخالفت با تصمیم تازه وزارت آموزش و پرورش درنهایت کار را به آنجا کشاند که مسوولان این وزارتخانه اندکی از مواضع خود برای حذف مشق شب پایین آمده و اعلام کردند آنچه قرار است اجرا شود، حذف تکلیف مدرسه نیست بلکه تغییر ماهیت آن است تا از شیوه سنتی به سمت تکالیف مهارت‌محور حرکت کند با این حال برخی با همین مقدار تغییرات هم مخالفند.
حذف مشق شب و دلواپسی ناشران کتب کمک‌آموزشی
از مدتی قبل از شروع سال تحصیلی جدید وزارت آموزشوپرورش حذف مشق شب را اعلام کرده بود و بنا بر اطلاعیه منتشر شده از سوی این وزارتخانه پایه اول تا سوم دوره ابتدایی تکالیف مهارت محور را به جای مشق شب جایگزین می‌کنند و برای پایه چهارم تا ششم دو ساعت از ساعت درسی در اختیار مدرسه قرار می‌گیرد و دو ساعت برنامه ویژه مدرسه را خواهند داشت. همچنین گفته شده قسمتی از محتوا و حجم کتب کاهش یافته تا معلم بتواند دو ساعت برنامه ویژه را اجرا کند. با این حال با گذشت سه ماه از سال تحصیلی، هنوز هم موج انتقادها نسبت به این طرح آرام نگرفته است تا جایی که چندی پیش، ابوالفضل جوکار، عضو انجمن فرهنگی ناشران آموزشی کشور و موسس یکی از بزرگ‌ترین ناشران کتابهای کنکور و کمک آموزشی کشور، که پیش از این در رده مخالفان حذف کنکور و آزمون‌های آزمایشی هم بود، در اظهارنظری حذف تکلیف دانش‌آموزان را عاملی دانست که «آنان را از فراگیری و آموزش دور می‌کند. چرا که این برنامه پیش از این در کشورهای اروپایی امتحان شده و جواب مثبتی را نداشته است به همین دلیل اجرای آن متوقف شده است.» حال آنکه بررسی تجربه کشورهای دیگر در این زمینه چیز دیگری می‌گوید. با این حال مسوولان وزارت آموزش و پرورش در تشریح جزییات طرح ارایه شده نکاتی را متذکر شدند. روز گذشته رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزیر آموزش و پرورش، اعلام کرد تکالیف دانش‌آموزان مدارس ابتدایی حذف نشده بلکه تکالیف مهارتی جایگزین مشق شب سنتی شده است. او درباره این موضوع بیان کرد: «قصد داریم در این مقطع به جای رونویسی صرف، مهارت نوشتن افکار، مشاهدات و احساسات را در دانش‌آموز تقویت کنیم. اگر بخواهیم دانش‌آموزان در مدرسه و منزل همه‌چیز را کاربردی یاد بگیرند باید تکالیف مهارتی را جایگزین تکالیف سنتی نماییم. باید براساس سند تحول بنیادین نگاه تخصصی به کودک داشته باشیم و اقتضائات دوران کودکی را به رسمیت بشناسیم.»
او افزود: «این برنامه مدون و مورد نیاز با سند تحول بنیادین منطبق شده و به عنوان تنها برنامه اجرایی مدارس در دوره ابتدایی معرفی شده تا به عنوان نقشه راه مورد استفاده قرار گیرد. در دوره ابتدایی قرار نیست ذهن دانش‌آموزان از مطالب انباشته شود بلکه قرار است کودک با بازی، مطالب را یاد بگیرد و بازی به عنوان بستری برای یادگیری علوم مختلف و مهارت‌های زندگی در کودک ایفای نقش کند و آموزش به جای حافظه محوری به سوی مهارت آموزی حرکت کند.» اظهارات حکیم‌زاده در حالی است که چندی پیش مدیرکل دفتر آموزش دبستانی وزارت آموزش و پرورش در دفاع از طرح جدید این وزارتخانه برای تغییر شکل مشق شب، این خستگی دانش‌آموزان از مشق‌های تکراری را از دغدغه‌های همیشگی آموزش و پرورش دانست که هیچ کمکی به یادگیری آنها نمی‌کند. مرتضی شکوهی بیان کرد: « از مدت‌ها قبل دنبال این بودیم راهکاری پیدا کنیم که تمرینات درسی دانش‌آموزان به‌قوت خود باقی بماند اما خستگی و ملال‌آور بودن آن کاهش یابد. اینکه گفته می‌شود مشق شب فرصتی برای بهبود یادگیری بچه‌ها است اما آن را حذف کرده‌اند، اصلاً اینگونه نیست، مگر می‌شود از مجموعه فرآیندهای یادگیری بخش مهمی را که مشق است و نیازمند ایجاد فرصت و شرایط بهتر برای تمرین‌کردن است، حذف کرد.»
حذف مشق شب به زیرساخت نیاز دارد
اختلاف نظر مولفان کتابهای کمک‌آموزشی با آموزش و پرورشی‌ها در حالی است که کارشناسان آموزش و روانشناسان معتقدند در صورتی که این طرح در یک بستر مناسب ایجاد شود، یک گام مثبت در راستای موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان است. مهدی بهلولی، کارشناس آموزشوپرورش درباره این موضوع به تعادل گفت: « حذف مشق شب از مدارس با نیت جایگزین کردن تکلیف‌های مهارت محور در حال انجام است اما باید دید این موضع تا حد قابلیت اجرا دارد. حذف تکالیف شب رویکرد مثبتی است اما برای اجرای آن نیازمند زیرساخت است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته نیز این اتفاق افتاده است اما آنها دانش‌آموزان را از ساعت 9 صبح تا 5 عصر در مدارس نگهداری می‌کنند و بدیهی است که خارج از مدرسه فرصتی برای انجام تکالیف خود ندارند ضمن اینکه به دانش‌آموزان از صبح تا عصر آموزش‌های مهارتی داده می‌شود. اما در کشور ما این شرایط فراهم نیست.»
بهلولی گفت: «من خانواده‌های زیادی را دیده‌ام که مخالف حذف کلی تکالیف شب هستند چرا که بچه‌هایشان زمان کوتاهی را در مدرسه می‌گذرانند و نداشتن تکلیف مدرسه نیز روند یادگیری آنها را کند می‌کند. اگر چه این رویکرد، خوب و موجه است اما لازمه آن آماده بودن پیش‌نیازهای آن برای اجرا است.»
او افزود: «باید توجه کرد که طرح‌های تحولی به کلاس‌های خلوت و روش‌های تدریس عملگراتر نیاز دارند اما هم‌اکنون معلمان با کلاس‌های درس شلوغ مواجه هستند و برای اینکه دانش‌آموز یادگیری بیشتری داشته باشد مجبورند تکالیف درسی را به‌صورت پیوسته ارایه دهند تا در خانه دانش‌آموز این مطالب را تکرار کند و خانواده‌ها هم با این موضوع درگیر شوند و با این تکرار دانش‌آموز مطلب را فرابگیرد، به عنوان مثال در درس علوم مباحث انقباض و انبساط را داریم، این مطلب اگر به‌صورت عملی آموزش داده شود بهتر در ذهن دانش‌آموز می‌ماند یا به‌صورت تئوری؟ اما هم‌اکنون اغلب آموزش‌های مدارس به‌صورت تئوری هستند. سیستم آموزشی خلاقیت را از بین می‌برد و ارزشیابی دانش‌آموز بر اساس حافظه‌محوری است و سوالات امتحانات دروسی مانند علوم را که به‌صورت عملی است به‌صورت تئوری طراحی می‌کنند. در کلاس درس دانش‌آموز براساس نمرات ارزشیابی می‌شود حال آنکه برخی دروس را که به خلاقیت بالا نیاز دارند مانند هنز و انشا را نابود کرده‌ایم.»
لزوم توجه به تفاوت فردی دانش‌آموزان
از طرف دیگر روانشناسان هم معتقدند در شرایط فعلی دانش‌آموزان به جای حفظ کردن مطالب نیاز به مهارت‌اموزی دارند. نگار فیضآبادی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی در گفت‌وگو با تعادل درباره ابعاد مختلف طرح تغییر ماهیت مشق شب گفت: » بچه‌ها باید بتوانند با دستشان کار کنند، مهارت‌های ظریف را یاد بگیرند و در آنها متبحر شوند؛ از این حیث، مداد دستگرفتن برای یک بچه 7-6 ساله و نوشتن، ضروری است. هماهنگی چشم و دست، مهارت دیگری است که از این طریق تقویت می‌شود. فایده دیگر مشق نوشتن برای بچه‌ها این است که خیلی اوقات، اختلالات یادگیری براساس نوشتن تشخیص داده می‌شوند. اما این همه ماجرا نیست؛ گِلبازی و کار کردن با سایر اجسام ظریف هم می‌تواند مهارت‌های دستورزی بچه‌ها را تقویت کند. نکته مهم اینکه طرح حذف مشق شب، قرار است دقیقا چه کار کند؛ بین اینها تعادل برقرار خواهدکرد یا از آن طرف بام میافتیم؟ آیا نمیخواهیم با این طرح، ته کابوسهای خودمان از مشق نوشتن، نقطه بگذاریم تا نسل جدید آنها را تجربه نکند؟» او افزود: «تکلیف باید مقداری چالشبرانگیز باشد؛ به این معنا که کمی از سطح توانایی دانش‌آموز بالاتر باشد و با کمی تلاش از پس آن بربیاید. بهطور کلی تکلیف باید نه آن‌قدر ساده باشد که دانش‌آموز را خسته کند و نه آن‌قدر سخت که باعث ناامیدی و بیانگیزگی بشود و درنهایت او را به این نتیجه برساند که بهدردبخور و توانمند نیست. طبق پژوهشی که بهنظرم خود آموزشوپرورش انجام داده، زمان مناسب برای مشق نوشتن بچههای کلاس اول 10دقیقه، کلاس دوم 20 دقیقه و کلاس سوم 30دقیقه درنظر گرفته شدهاست. تفاوتهای فردی هم در تکلیف دادن به بچه‌ها باید درنظر گرفتهشود؛ ممکن است بچهای با نوشتن راحت باشد و دیگری از این کار خوشش نیاید.»
تجربه مشق شب در کشورهای دیگر
حدود 120سال از زمانی که «روبرت نویلیس» معلم ایتالیایی «مشق شب» را به عنوان تنبیه معرفی و استفاده کرد، می‌گذرد و حالا بعد از گذشت سال‌ها نظرات مختلفی درباره وجود و ماهیت آن ابراز می‌شود. «مشقِ شب» نه فقط در ایران بلکه در جوامع متعدد محلِ بحث است و هنوز بر چگونگی و میزان آن، اجماعِ نظری وجود ندارد؛ بعضی کشورها به سنت دیرین مشق زیاد گفتن پایبند هستند و بعضی دیگر، باور دارند تکلیف دادن به بچه‌ها اصولی دارد.
امریکا؛ 10 دقیقه مشق شب استاندارد:
سازمان آموزش و پرورش «امریکا» باور دارد تنها 10دقیقه مشق شب برای دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی کافی است. با این حال والدین دانش‌آموزان باور دارند با توجه به اینکه فرزندانشان در تمام ساعات مدرسه فعال و در حال آموزش هستند و تمام اوقات خود را به پیاده کردن آن چه یاد گرفته‌اند، می‌پردازند، مشق شب می‌تواند سلامتی آنها را به خطر بیندازد و علاوه بر این، موجب ایجاد احساس منفی در آنها به مدرسه و آموزش سواد شود.
دانش‌آموزان سنگاپوری 3 ساعت مشق می‌نویسند:
دانش‌آموزان دبستانی «سنگاپور» روزی سه ساعت بعد از مدرسه مشغول نوشتن مشق شب هستند در حالی که بیش از 5 ساعت را هم در مدرسه می‌گذرانند. والدین سنگاپوری هم معتقدند که میزان زیاد مشق شب، زندگی‌های خانوادگی را تحت تأثیر قرار داده و موجب ایجاد اختلالات فراوانی در خانواده‌ها شدهاست.
کانادا؛ مشق شب بر اساس نیاز کودک:
سیستم آموزشی «کانادا» باور دارد، مشق شب کودکان دبستانی و تمام دانش‌آموزانی که در پایه تحصیلی یک تا شش تحصیل می‌کنند، باید متفاوت با بقیه پایه‌های تحصیلی باشد و آنها باید به فراخور نیازهای آموزشی‌شان مشق شب دریافت کنند. درواقع تکالیف باید متناسب با نیازهای هر کودک باشد.
ژاپنی‌ها مشق شب ندارد:
کارشناسان آموزشی «ژاپن» باور دارند که دانش‌آموزان دبستانی هیچ نیازی به نوشتن مشق شب ندارند؛ آموزش‌های سر کلاس باید در همان کلاس و محیط مدرسه برای کودکان بازگو شود و آنها تکلیف در خانه را به شکل دیگری در همان ساعات مدرسه به همراه دوستان شان انجام دهند.
هنگ کنگ؛ پرچمدار مشق شب:
تا حدود دو سال پیش سیستم آموزشی روسیه به دادن میزان زیاد مشق شب به دانش‌آموزان در صدر فهرست جهانی بود اما امروزه دانش‌آموزان «هنگ‌کنگ» به عنوان محصلانی که بیشترین میزان از مشق شب را در میان دانش‌آموزان جهان دارند، شناخته می‌شوند.
