مخاطرات سرمایه‌گذاران خارجی در بورس

گروه بورس| مسعود کریمی|

یکی از عوامل مهم و اثر‌گذار در بازار‌‌های مالی و به خصوص در بخش مولد اقتصاد هر کشوری حضور فعال سرمایه‌گذاران داخلی و سرمایه‌گذاران خارجی است. این روز‌ها مشاهده می‌شود بازار سرمایه ایران که عنوان نبض اقتصاد کشور را یدک می‌کشد بیش از تغییرات اقتصادی به تحولات سیاسی از خود واکنش نشان می‌دهد و روند معاملاتی چند وقت اخیر که توام با اصلاحات پی در پی شاخص‌‌هاست به خوبی گویای وضعیت نابه‌سامان این بازار است. به هر روی، لغو یک‌طرفه معاهده بین‌المللی برجام از سوی ایالات متحده امریکا، تعلل اتحادیه اورپا در راستای ایجاد کانال مالی« اس پی وی»، برهم ریختگی قیمت‌های جهانی از جمله نفت و اثر‌گذاری این مهم در روند حرکتی کامودیتی‌ها و به تبع آن کالا‌های اساسی داخل کشور، بی‌توجهی دولت به سازوکار معاملاتی بازار سرمایه و عدم حمایت واقعی از این بخش در کنار مواردی از این قبیل را می‌توان از دلایل ریزش‌های اخیر بازار سرمایه مطرح کرد و آن را دلیلی برای تداوم جریان بی‌رمق معاملات در بازار سهام دانست. در همین حال به عقیده صاحب‌نظران اقتصادی، مسائل بین‌المللی مذکور و ابهامات در خصوص چشم‌انداز‌ها در شرایط فعلی از دلایل مهم و اساسی کاهش فعالیت یا در مواقعی خروج سرمایه‌گذاران خارجی از بازار سرمایه ایران مطرح می‌شود. از همین رو، با نگاهی به گذشته مشاهده می‌شود که در آذر ماه سال 1395 شاهد توافق بین‌المللی در حوزه برجام بودیم که این دستاورد بزرگ در عرصه دیپلماسی توانست حجم عظیمی از سرمایه‌گذاران خارجی را به سمت بازار‌های مالی ایران به خصوص بازار سرمایه سوق دهد و بعد از برجام شاهد رشد بیش از 100 درصدی صدور کد برای سرمایه‌گذاران خارجی (تا پایان سال 96) بودیم بطوری که تعداد کدها از رقم 521 به 1075 کد رسید. نکته حائز اهمیت این است که ورود شرکت‌های حقوقی خارجی به بازار سرمایه ایران افزایش چشمگیری پیدا کرد بطوری‌که تعداد آنها از 66 کد در دی ماه سال 94 به حدود 250 کد در پایان سال 96 رسید که این امر نشان از تحرک زیاد سرمایه‌گذاران حقوقی خارجی در بازار سرمایه ایران داشت. در حال حاضر نیز سرمایه‌گذاران 42 کشور با دریافت کد سهامداری وارد بازار سرمایه ایران شده‌اند که در این فهرست نام 34 سرمایه‌گذار ایرانی مقیم خارج از کشور نیز دیده می‌شود. بنابراین، در شرایط فعلی سرمایه‌گذارانی از امریکا، انگلیس، اسپانیا، روسیه، آلمان، سوییس، سوئد، لهستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، چین، هلند، هند، ترکیه، لبنان، آفریقای جنوبی، ژاپن، قبرس، ایتالیا، امارات، نروژ، یونان، اندونزی، مالدیو، لهستان، کانادا، جزایر کیمن، هنگ کنگ، قطر، عراق، پاکستان، سوریه، لوکزامبورگ، کویت، نیوزیلند، مالزی، کره جنوبی، گرجستان، ارمنستان، جزایر ویرجین، نیجریه و افغانستان در بازار سرمایه ایران فعال هستند. برخی از آمار‌ها نشان می‌دهد که بعد از برجام بیشتر شاهد افزایش خرید‌ها و حضور سرمایه‌گذاران اروپایی در بازار سرمایه بودیم، این در حالی است که اکنون پس از سرنوشت مبهم برجام سرمایه‌گذاران خارجی بیشتر در قسمت فروش فعالیت می‌کنند و کشور‌هایی از جمله عراق، امارات و افغانستان در بازار سرمایه ایران فعالند. از طرفی، طی هشت ماهه نخست امسال هم 153 کد سرمایه‌گذار خارجی در بازار سرمایه صادر شده است که به اعتقاد فعالین این حوزه، در گذشته مطابق با آمار‌هایی که منتشر می‌شد تا اواخر آبان ماه حداقل بطور متوسط ماهانه بین 15 تا 20 سرمایه‌گذار خارجی وارد روند معاملاتی بازار سرمایه می‌شدند که این دست از سرمایه‌گذاران بیشتر از شرکت‌های حقوقی به عنوان مثال انگلیسی بودند که در ارقامی حداقل حدود 5 تا 50 میلیون دلار بوده است. در نقطه مقابل نیز در آذر ماه بطور متوسط ماهانه حدود 5 سرمایه‌گذار خارجی به بازار سرمایه ورود پیدا کرده‌اند که این مهم نشان از کاهش میل سرمایه‌گذاران خارجی به حضور در بازار سرمایه ایران در شرایط فعلی دارد. این در حالی است که، مشکلات تحریم و مشخص نبودن سازوکار مالی باعث شده تا در این برهه از زمان برخی از سرمایه‌گذاران خارجی اقدام به خروج از بازار سرمایه کنند یا برای تداوم فعالیت دست نگه دارند. به هر حال، یکی دیگر از اقدامات مورد توجه سازمان بورس ارتقای جایگاه این نهاد در آیسکو است که اکنون بیش از 95 درصد از بازار‌های سرمایه دنیا را پوشش می‌دهد و اعضای عادی آن از جمله ایران در فرآیند تصمیم‌سازی‌ها و ساختن استاندارد‌های بازار‌های سرمایه دنیا نقش بسزایی خواهند داشت. در همین حال، جذب سرمایه‌گذار خارجی از مهم‌ترین اثرات عضویت در آیسکو محسوب می‌شود که امیدواریم با بهبود زیرساخت‌های معاملاتی که هر چند وقت یک‌بار شاهد اختلال یا به عبارتی قطعی کامل آن هستیم در کنار تشکیل یک حساب Custodian واقعی در راستای ایجاد و تضمین امنیت برای سرمایه‌گذاران خارجی باشیم.

  حق تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران

در همین رابطه، بهادر بیژنی مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل در خصوص ضرورت حضور سرمایه‌گذاران خارجی در روند معاملاتی بازار سرمایه ایران در گفت‌وگو با «تعادل» عنوان کرد: بطور کلی حضور سرمایه‌گذاران خارجی در بازار سرمایه ایران حضوری تاثیر‌گذار بوده و بطور قطع اثرات مثبتی را نیز در پی خواهد داشت. وی معتقد است، حضور این دست از سرمایه‌گذاران در گام نخست نشان‌دهنده اعتماد خارجی‌ها به بازار سرمایه‌ کشور است چرا‌که این بازار را بازاری امن در راستای سرمایه‌گذاری خود در نظر می‌گیرند. این مقام مسوول بیان کرد: سرمایه‌گذاران خارجی فعال در بازار سرمایه کشور دید بلندمدتی را نسبت به سرمایه‌گذاری در ایران دارند. این در حالی است که نمی‌توان گفت تحریم‌ها اثری در این موضوع ندارند اما در صورتی که خروجی هم از بورس ایران صورت بگیرد بطور قطع در ادامه و با گذشت زمان شاهد بازگشت آنها در روند معاملاتی خواهیم بود. بهادر بیژنی با اشاره به میزان تاثیر‌گذاری خروج سرمایه‌گذاران خارجی نیز تصریح کرد: خروج سرمایه‌گذاران خارجی به نحوی نیست که بتواند به صورت زیادی بازار را تحت تاثیر خود قرار دهد این در حالی است که کمترین میزان سرمایه‌گذاری افراد خارجی برای بازار سرمایه بسیار با ارزش خواهد بود. اما بطور کلی سرمایه‌گذاران خارجی نیز با توجه به شرایط بازار حق تصمیم‌گیری دارند و به عبارتی دیگر این افراد، سرمایه‌گذاری خود را با توجه به شرایط تنظیم می‌کنند. مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل، در مورد بخش اعظم سرمایه‌گذاران خارجی نیز تاکید کرد: چنین حالتی وجود ندارد که سرمایه‌گذاران خارجی اقدام به خروج کلی از بازار سرمایه ایران کرده باشند.

  حجم سرمایه‌گذاری خارجی در شان بازار سرمایه نیست

به گفته وی، آخرین رقم از میزان سرمایه‌گذاران خارجی بیش از 2 هزار میلیارد تومان است. این در حالی است که قبل از توافق برجام میزان سرمایه‌گذاری‌ها در ارقامی بسیار کمتر قرار داشت اما پس از توافق برجام میزان سرمایه‌گذاران خارجی نیز بیش از 3 برابر شد. بر این اساس، در صورتی که حال حاضر را نسبت به قبل از برجام مورد محاسبه قرار دهیم مشاهده می‌شود که ارزش سرمایه‌گذاری خارجی به واحد پول کشور حداقل 4 برابر شده است. این مقام مسوول با اشاره به اینکه ممکن است بعد از اجرای فاز دوم از تحریم‌ها خروج سرمایه‌گذاران در مواردی اتفاق افتاده باشد نیز ابراز داشت: سرمایه‌گذاران حق دارند که مقداری از پول خود را خارج کنند و بازار سرمایه ایران همواره همراه سرمایه‌گذاران در راستای خروج یا تغییر مسیر سرمایه‌گذاری آنها خواهد بود. بهادر بیژنی اذعان داشت: متاسفانه حجم سرمایه‌گذاری خارجی در شان بازار سرمایه ایران نیست و ارقام فوق در این زمینه بسیار اندک هستند. به هر روی، با توجه به اینکه در مواردی شاهد خروج سرمایه‌گذاران از بازار سرمایه بودیم اما میزان خروج به حدی نبوده است که آمار‌ها را تحت شعاع جدی قرار دهد.

  حق رای؛ از مزیت‌های عضویت در آیسکو

مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل با اشاره به عضویت بازار سرمایه ایران در آیسکو نیز گفت: ارتقای عضویت سازمان بورس در آیسکو از پیوسته به عادی نشان‌دهنده این موضوع است که بازار سرمایه کشور دارای ساختار‌هایی است که همکاری بین‌المللی را در عالی‌ترین سطوح امکان‌پذیر می‌کند. از طرفی این مهم می‌تواند بیان‌گر اهتمام بورس ایران در راستای حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران حتی بیش‌از گذشته باشد.

وی با تشریح اهداف آیسکو گفت: آیسکو 3 هدف حمایت از سرمایه‌گذاران، تضمین بازاری کارا، شفاف، منصفانه و کاهش ریسک سیستمی را دنبال می‌کند. بنابراین، سازمان بورس از 12 سال گذشته که درخواست عضویت را برای نخستین‌بار به آیسکو ارایه کرد اهداف فوق را پیگیری می‌کند. به گفته این مقام مسوول یکی دیگر از مهم‌ترین اثرات ارتقای عضویت سازمان بورس از پیوسته به عادی در آیسکو این است که بطور کلی چنین امری بیانگر اجرای مناسب‌تر و اهتمام ایران به اعمال بهترین استاندارد‌های بین‌المللی در بازار داخلی خواهد بود. بر این اساس، تاثیر ارتقای عضویت در آیسکو در گام نخست متوجه سرمایه‌گذاران داخلی است. با توجه به اینکه 10 میلیون کد سهامداری وجود دارد و در صورتی که سهامداران عدالت هم به این رقم افزوده شوند رقمی بالغ بر 50 میلیون سهامدار خواهد شد، بنابراین ارتقای استاندارد‌های بازار سرمایه در داخل کشور یکی از مهم‌ترین اثر‌گذاری این مهم محسوب می‌شود. بهادر بیژنی معتقد است که ارتقای استاندارد‌های بازار سرمایه در داخل کشور یکی از مهم‌ترین اثرات ارتقای عضویت در آیسکو ارزیابی می‌شود چرا که اکنون روادید همکاری بین‌المللی را در عالی‌ترین سطح دنیا کسب کرده‌ایم و اکنون در تصمیم‌سازی در خصوص ساختن استاندارد‌های بین‌المللی بازار سرمایه می‌توانیم نقش بسزایی داشته باشیم. مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل با اشاره به حق رای در آیسکو نیز تصریح کرد: عضو پیوسته حق رای ندارد اما اکنون با عنوان عضو عادی که بالاترین درجه عضویت در آیسکو محسوب می‌شود حق رای داریم.

وی تاکید کرد: در حال حاضر بورس‌های ایران در فدراسیون جهانی بورس‌ها WFE عضو نیستند و فقط در وضعیت وابسته قرار دارند. این در حالی است که وضعیت وابسته و وضعیت عضو در این فدراسیون‌ها وجود دارد. بنابراین اکنون با تبدیل شدن به عضویت عادی در آیسکو، بورس‌های ایران می‌توانند از وضعیت وابسته به وضعیت عضو تبدیل شوند و حق رای نیز پیدا کنند. از سویی دیگر بورس‌های داخلی نیز می‌توانند عضو وابسته آیسکو شوند. بر این اساس، چنین مواردی از تحولات بسیار مهم در راستای بین‌المللی شدن بازار سرمایه کشور محسوب خواهد شد.

 هدف سازمان بورس؛ Custodianبین‌المللی

این مقام مسوول Custodian بین‌المللی را از موضوعات اساسی در بازار سرمایه برشمرد و افزود: Custodian بین‌المللی در دستور کار سازمان بورس قرار دارد. این در حالی است که در حال حاضر یک Custodian قابل اعتماد تحت عنوان شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه در ایران مشغول به فعالیت است اما سازمان بورس در راستای موضوع بین‌المللی کردن بازار سرمایه می‌خواهد Custodian داخلی نیز بیش از پیش بین‌المللی شود که در این راستا شرکت سپرده‌گذاری تلاش‌های زیادی را با بازار سرمایه کره، یونان و... انجام داده است. از سویی، این مهم هم‌اکنون نیز در دستور کار سپرده‌گذاری مرکزی قرار دارد تا بتواند هر چه بیشتر بازار سرمایه ایران را به سمت بین‌المللی شدن سوق دهد. اما در عین حال، سازمان بورس امیدوار است Custodian‌ها که بانک‌های بزرگ بین‌امللی هستند بتوانند در ایران شروع به فعالیت کنند. بر این اساس، در کنار این مهم سپرده‌گذاری مرکزی فعالیت‌هایی که در چهارچوب فعالیت Custodian‌هاست و به اتصال بازار‌‌های سرمایه ختم می‌شود، در دستور کار خود قرار داده است.

این مقام مسوول در خصوص ورود بانک‌های بزرگ به موضوع Custodian نیز گفت: این موضوع مرتبط به نقل و انتقالات بانکی است، بنابراین در چنین شرایطی فقط حوزه بازار سرمایه مطرح نخواهد بود. بر این اساس، شرایط بین‌المللی و موضوعاتی پیرامون نقل و انتقالات بین بانکی بین‌المللی نیز مطرح می‌شود و به عبارتی دیگر مجموعه‌ای از شرایط می‌بایست آماده باشد تا Custodian‌‌های بین‌المللی بتوانند در بازار سرمایه‌ ایران شروع به فعالیت کنند. وی افزود: در کنار این موضوع، ارتباط شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی با یک‌دیگر به واسطه شرکت سپرده‌گذاری مرکزی ایران با کره‌ای‌ها، یونانی‌ها و... پیگیری شده اما تاکنون به مرحله نهایی نرسیده است.

  سپرده‌گذاری مرکزی؛ Custodian داخلی

بهادر بیژنی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه ضرورت تشکیل حساب Custodian داخلی چگونه ارزیابی می‌شود، نیز گفت: بانک‌های بزرگ دنیا Custodian‌های بین‌المللی هستند اما در واقع و در حال حاضر شرکت سپرده‌گذاری مرکزی وظیفه Custodian را بر عهده دارد. مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل در خصوص ریسک‌‌های نبود Custodian برای قشر سرمایه‌گذار با توجه به این موضوع که احتمال خروج پول به واسطه اعضای هیات‌مدیره‌ها نیز وجود دارد، تصریح کرد: چنین ریسکی متوجه سرمایه‌گذاران ایرانی نیز می‌شود. این در حالی است که ارزش بورس ایران هزار هزار میلیارد تومان است و متاسفانه حضور سرمایه‌گذاران خارجی در بازار سرمایه ایران کمتر از 0.5 درصد برآورد می‌شود. به هر روی ریسک مذکور در مورد شرکت‌ها صدق می‌کند و شرکت‌هایی که بورسی هستند، کلیه فعالیت‌های آنها که می‌تواند در بازار تاثیر‌گذار باشد، گزارشات منتشر شده و شفافیتی که باید داشته باشند بطور کامل توسط سازمان بورس کنترل می‌شوند و تمام این موارد جزو اصول کار در بازار سرمایه است. بنابراین، ریسک مذکور کمترین ریسک در شرکت‌‌‌های بورسی خواهد بود چرا‌که شرکت‌های بورسی، شرکت‌هایی شفاف هستند. وی گفت: سرمایه‌گذاران خارجی که قصد خرید اوراق را دارند با توجه به اینکه ناشر اقدام به انتشار اوراق می‌کند، در نتیجه ضمانت‌های لازم از آن برای مشخص شدن ضامن گرفته می‌شود. این در حالی است که ضامن بطور معمول یا یک بانک معتبر یا در اوراق خزانه ضامن یا متولی آن دولت است. از سویی دیگر، افرادی است که اشتهای ریسک بالایی دارند به دلیل اینکه قیمت سهام نوسان‌های مثبت و منفی زیادی را می‌تواند تجربه کند اقدام به خرید سهام می‌کنند. بنابراین در صورتی که سرمایه‌گذار خارجی اقدام به خرید سهام کند و به دلیل تخلف مدیران، سهام شرکت دچار تزلزل شود، در چنین حالتی اگر این موضوع توسط سازمان بورس تخلف ارزیابی شود مدیران شرکت موظف به پاسخگویی می‌شوند. به هر حال، سیاست‌های نظارتی سازمان بورس در تلاش است تا چنین اتفاقاتی به کمترین میزان ممکن در بازار سرمایه کشور برسد. بهادر بیژنی درباره نقش سپرده‌گذاری مرکزی که Custodian داخلی نیز محسوب می‌شود، گفت: این شرکت فقط تضمین می‌کند که افراد در قبال پرداخت پول، سهام یا اوراق را دریافت کنند. این در حالی است که عالی‌ترین حالت Custodian که CCP است، به این صورت خواهد بود که مدیریت ریسک به بالاترین نحوه ممکن اجرایی می‌شود. به عنوان مثال نگرانی‌ای که وجود دارد این است که یک سرمایه‌گذار خارجی اقدام به خرید سهام شرکتی از طریق کارگزاری کند و در ادامه کارگزاری با توجه به دریافت پول هنگفت سرمایه‌گذار خارجی، اقدام به خرید سهام نکند. در چنین شرایطی برای ریسک نکول کارگزاران یک مدلی تحت عنوان مدل آبی تعریف شد که فقط برای سرمایه‌گذاران خارجی نیست و سرمایه‌گذاران داخلی نیز می‌توانند از این مدل استفاده کنند. بر این اساس، زمانی که به تشخیص شرکت سپرده‌گذاری مرکزی رقم سرمایه‌ سرمایه‌گذار خارجی رقمی بسیار بالا ارزیابی شود، به درخواست سرمایه‌گذار خارجی یا داخلی، مبلغ بجای اینکه به حساب کارگزاری واریز شود می‌تواند به حساب بانکی داخلی که مورد توافق است واریز شود و از طریق بانک سهام یا اوراق می‌تواند خریداری شود. این در حالی است که در چنین مواقعی شرکت‌ کارگزاری کارمزد خود را بطور کامل دریافت می‌کند.

  چه شرکت‌هایی بر اساس IFRS گزارش می‌دهند

وی با اشاره به اینکه 2 نوع سرمایه‌گذاری وجود دارد که شامل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه‌گذاری در پرتفوی می‌شود نیز گفت: شفافیت و نظارت جدی توسط نهاد قانون‌گذار بازار سرمایه یا همان سازمان بورس از دلایلی است که افراد خارجی اقدام به سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه می‌کنند. این مقام مسوول درباره ضرورت‌های اجرای IFRS نیز تصریح کرد: شرکت‌های بزرگ بورسی می‌بایست بر اساسIFRS و گپ ایران اقدام به انتشار گزارش‌های خود کنند. در حال حاضر بانک‌ها و شرکت‌هایی که رقم سرمایه آنها از میزان مشخصی بیشتر شده باشد موظف به ارایه گزارش‌های خود مطابق با استاندارد‌های بین‌المللی گزارشگری مالی هستند. این در حالی است که، برخی از شرکت‌ها گزارش‌های خود را بر اساس IFRS در بازار منتشر کرده‌اند اما ارایه آمار دقیق در این زمینه، مرتبط به معاونت نظارت بر بورس‌ها در سازمان بورس است.

  اختلالات سامانه معاملاتی بازار

مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در امور بین‌الملل در خصوص اختلالات سامانه معاملاتی با توجه به اینکه گفته می‌شود افراد خارجی اقدام به راه‌اندازی آن کردند و در حال حاضر به دلیل تحریم با مشکلاتی در زمینه ارتقای آنها مواجه هستیم نیز عنوان کرد: موضوعات مربوط به IT‌، زیرنظر معاونت اجرایی سازمان بورس و اوراق بهادار قرار دارد. اما بطور کلی رییس سازمان و این معاونت در تلاش هستند تا هر گونه مشکلی را در سامانه‌های معاملاتی از بین ببرند.