اسناد خزانه اسلامی از نمای نزدیک

گروه بورس|سمیرا ابراهیمی|

اوراق دولتی در دوقالب کلی اسناد خزانه اسلامی

(سخاب، اخزا و ...)  و صکوک ( اوراق مشارکت، اوراق اجاره و ...)  به صورت سالانه و براساس بودجه مصوب، توسط دولت منتشر می شود. اوراق خزانه اسلامی در سررسیدهای مشخص کمتر از یک ساله ، یک ساله دوساله و در مواردی سه ساله منتشر می شوند که پرداخت سود دوره ای ندارند و صرفا در زمان سررسید، اصل مبلغ اسمی اوراق به حساب دارنده نهایی واریز خواهد شد. البته در برخی موارد با توجه به نیاز پیمانکاران و به منظور جبران زیان تاخیر در پرداخت مطالبات پیمانکار، درصد مشخصی به ازای هر سال تاخیر در پرداخت تحت عنوان حفظ توان خرید به پیمانکار علاوه بر اصل مطالبات تخصیص پیدا می کند. تعیین مبالغ اوراق توسط دستگاه اجرایی مربوطه و با تصویب سازمان برنامه و بودجه انجام می شود. همچنین تخصیص مبالغ به کد بورسی پیمانکار توسط شرکت سپرده گذاری مرکزی و ارائه ی گواهی اسناد خزانه از طریق سیستم بانکی صورت می گیرد و نهایتاً با پذیرش در بازار فرابورس و سپس عرضه در یک روز مشخص، این اوراق در بازار فرابورس ایران قبل از سررسید قابل معامله می شوند . فراهم نمودن امکان فروش اوراق پیمانکاران  قبل از سررسید در بازار سرمایه، در پاسخ به نیاز پیمانکار به تبدیل اوراق به نقدینگی قبل از سررسید در محیطی شفاف و قانونی است.

 اوراق مشارکت یا صکوک نوع دیگری از اوراق دولتی است که دولت به منظور تأمین مالی از آن استفاده می‌کند. انتشار این اوراق ، با پرداخت سود مشخص در بازه‌های زمانی معین ( ماهانه، سه ماهه و یا شش ماهه) و نهایتاً پرداخت اصل مبلغ اسمی اوراق در زمان سررسید صورت می‌گیرد که عموماً 3 یا 4 ساله است، توسط دولت تضمین می شود و خریداران آنها در دوره‌های پذیره‌نویسی چند روزه، مبلغ مورد نیاز دولت را تأمین نموده  و در بازه‌های زمانی مشخص سود تعیین شده‌ای را دریافت می‌کنند . این اوراق معمولا پس از دوره‌ی پذیره‌نویسی در بورس یا فرابورس بازگشایی نماد شده و تا قبل از سررسید در بازار فرابورس یا بورس تحت عنوان بازار ثانویه قابل معامله هستند.

لازم به توضیح است گاهاً دولت بخشی و یا تمام مبلغ مصوب برای انتشار اوراق را مستقیماً به شکل برگه سهم  به جای مطالبات  از طریق بانک‌های عامل به پیمانکاران مربوطه اعطا می‌کند و پیمانکاران می‌توانند در صورتی که اوراق مذکور در بازار  بورس و فرابورس قابل معامله (پذیرش شده و عرضه شده)  شده باشند ، اوراق خود را به فروش برسانند .

    جایگاه قانونی اوراق خزانه

شورای عالی بورس و اوراق بهادار در خرداد 93 براساس بند (24) ماده (1) و بند (4) ماده (4) قانون بازار؛ اوراق‌بهادار «اسناد خزانه اسلامی» را به‌عنوان ابزار مالی قانون بازار اوراق‌ بهادار شناسایی وتصویب کرد. این اوراق قابل معامله در بورس‌ها و بازارهای خارج از بورس بوده و به استناد بند (5) ماده (27) قانون بازار اوراق‌بهادار، معاف از ثبت نزد سازمان بورس و اوراق‌ بهادار هستند. همچنین دستورالعمل پذیرش و عرضه اسناد خزانه اسلامی در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران در شهریور 94 به تصویب هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید. گفتنی است جهت تعیین مبلغ اوراق قابل تخصیص به یک پیمانکار  سه ارگان دستگاه اجرایی، وزرات اقتصاد و سازمان برنامه و بودجه درگیر هستند. در فرایند تعیین مبلغ دستگاه اجرایی میزان مطالبات پیمانکاران بر اساس ضوابط و بودجه اختصاص یافته، اعلام می شود و پس از تایید سازمان برنامه و بودجه و وزارت اقتصاد، میزان اوراق قابل تخصیص به پیمانکاران مشخص می‌شود.

سیدرضا فاطمی، کارشناس بازار سرمایه در گفت و گو با «تعادل» در خصوص وضعیت فعلی اوراق اسناد خزانه در بازار گفت: بازار اوراق بدهی ، امروز با ارزشی بیش از 712،000 میلیارد ریال، حدود 32 درصد ارزش بازار فرابورس ایران را تشکیل می دهد که این به معنای اهمیت و تاثیرگذاری این بازار مهم در بازار سرمایه ایران است. این بازار شامل دو بخش مهم اوراق با درآمد ثابت اعم از انواع صکوک، اوراق مشارکت و ... و بخش اسناد خزانه اسلامی منتشره بر اساس بندهای مختلف قانون بودجه سالیانه  دولت است.

وی افزود: در حال حاضر اسناد خزانه اسلامی  پذیرش شده و قابل معامله در بازار فرابورس ایران  عبارتند از سخاب 7 از بودجه سال 95 ، اخزا 604 ، اخزا 606 الی 610 ، اخزا 612 الی 615 ،اخزا 622 الی624 از بودجه سال 96 و  اخزا702 الی709 ، اخزا711 و اخزا 712 از بودجه سال 97  که البته امکان پذیرش و عرضه  نمادهای جدید تا پایان سال نیز وجود دارد . بخش اوراق با درآمد ثابت عمدتاً به دو بخش دولتی و غیر دولتی تقسیم می‌شوند. تفاوت اصلی در این تقسیم‌بندی ، مربوط به ضمانت بازپرداخت سود و اصل اوراق در سررسید است که در اوراق دولتی این مسئولیت بر عهده سازمان برنامه بودجه و یا خزانه‌داری کل کشور بوده و در اوراق تامین مالی غیر دولتی این ضمانت توسط رکن واجد شرایط اعم از بانک‌ها، تامین سرمایه ها و ... است.

وی افزود: در سال‌های اخیر روند منظم پرداخت اصل و سود اوراق دولتی در سررسید و موعدهای تعیین شده ، این اوراق را به سرمایه‌گذاری مطمئن و رقیبی برای سپرده‌های بانکی تبدیل کرده است، به نحوی که امروزه شاهد آن هستیم که بانک ها نیز از این اوراق برای سرمایه‌گذاری و یا توثیق جهت پرداخت تسهیلات و ارائه ضمانتنامه‌های بانکی استفاده می‌‌کنند. ایجاد این نظم و اطمینان که در شرایط اقتصادی فعلی ، کاری آسان بنظر نمی‌آید و قطعا حاصل تلاش و جدیت مسئولین مرتبط در  وزارت اقتصاد و دارایی ، سازمان برنامه و بودجه و شرکت فرابورس ایران و کلیه دست‌اندر‌کاران این حوزه مهم بوده است. اما بنظر می رسد مقبولیت و پذیرش آن توسط عموم جامعه پیمانکاری و مردم، با توجه به اینکه دولت در این سال‌ها عملکرد خوبی را در بازپرداخت و نقد شونده نمودن این اوراق به نمایش گذاشته است ، نیازمند آموزش و آگاه‌سازی گسترده‌تری است.

    کارکرد های «اخزا» و «سخاب»

فاطمی در توضیح فلسفه وجودی و چگونگی کارکرد اسناد خزانه گفت:  به این موضوع اشاره کنیم که پیمانکاران چگونه می توانند به اسنادخزانه دسترسی پیدا کنند. دستگاه‌های اجرایی برای درخواست تخصیص اوراق به پیمانکاران، از آنها درخواست اطلاعات شرکت، کد بورسی و شماره حساب بانکی می‌کنند. بنابراین برای تخصیص اوراق به پیمانکاران داشتن کد بورسی الزامی است ، این کد در قالب یک تاییدیه کتبی از سوی کارگزاری ارائه می‌شود. پیمانکار پس از دریافت تاییدیه کد بورسی از سوی کارگزار، آن را به همراه سایر مدارک شرکت و اطلاعات حساب بانکی به دستگاه اجرایی اعلام کرده و سپس دستگاه اجرایی با ارسال مستندات مربوطه به نهاد بالادستی و وزارت اقتصاد درخواست تخصیص اوراق می‌کند. اوراق درخواستی پس از طی مراحل قانونی در مراجع ذیصلاح، صادر شده و پس از اعلام به دستگاه اجرایی درخواست‌کننده ، از طریق بانک عامل مربوطه و یا دستگاه اجرایی به پیمانکار تحویل می شود.حال اگر پیمانکاری کد بورسی نداشته باشد، می تواند با مراجعه به یکی از کارگزاران رسمی بورس، درخواست صدور کد بورسی کند.

او افزود: باید توجه داشت که اگر کد بورس در برگه سهام اشتباه درج شود، پیمانکاران باید با اخذ تأییدیه کد بورسی از کارگزار به دستگاه اجرایی مربوط مراجعه کنند تا نسبت به ارسال مجدد  نامه برای صدور مجدد برگه بر اساس کد بورس اقدام شود.  

فاطمی در ادامه به چگونگی وضعیت بازار ثانویه اوراق اسناد خزانه اشاره کرد: عمدتا اوراق اسناد خزانه و یا مشارکت ( صکوک) در همان ابتدای انتشار در بازار بورس یا فرابورس پذیرش و عرضه می‌شوند. پیمانکار و یا دارنده ی اوراق که به منظور تأمین نقدینگی تمایل به فروش اوراق خود قبل از سررسید دارد ، می‌تواند پس از اطمینان از پذیرش و عرضه ی  اوراق در بازار بورس یا فرابورس از طریق جستجو در تابلوی معاملات بازار بورس و فرابورس  و یا تماس با کارگزار خود،  به یکی از دفاتر  کارگزارهای تحت نظارت سازان بورس مراجعه کرده و در اولین گام نسبت به افتتاح حساب و  تکمیل فرم تعیین یا تغییر کارگزار ناظر اقدام کنند .

این کارشناس بازار سرمایه در ادامه افزود: پس از این مرحله و در صورتی که اوراق مذکور در بورس پذیرش و عرضه شوند و همچنین اوراق به کد بورسی پیمانکار سپرده شده باشد، پیمانکار می‌تواند از طریق ثبت درخواست در سامانه معاملات اینترنتی و یا معاملات برخط نسبت به فروش اوراق به قیمت روز  در بورس و فرابورس اقدام کند. همچنین پس از فروش اوراق، پیمانکار می‌تواند با ثبت درخواست دریافت وجه حاصل از فروش در سامانه معاملاتی خود، مبلغ حاصل از فروش را ظرف یک روز کاری آتی در حساب بانکی ثبت شده در فرم افتتاح حساب خود ، دریافت کند. به گفته فاطمی توجه به این نکته ضروری است که این اوراق در بورس به قیمت پایین‌تری نسبت  به قیمت اسمی به فروش می‌رسند و در واقع سود خریدار اوراق از محل تفاوت بین قیمت خرید و قیمت اسمی که در سررسید به حساب خریدار نهایی واریز می‌شود. لازم به ذکر است که پیمانکاران برای فروش اوراق باید نزد کارگزار خود افتتاح داشته باشند که البته برخی از آنها، خدمات افتتاح غیرحضوری نیز برای پیمانکاران ارائه می‌دهند.

    اسناد خزانه اسلامی از صفر تا 100

فاطمی در توضیح مراحل انتشار این اوراق گفت: در ابتدا وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت، انتشار اسناد خزانه اسلامی را از محل ردیف بودجه اختصاص یافته، به دستگاه های اجرایی اعلام می‌کند. سپس دستگاه های اجرایی، پیمانکاران واجد شرایط و دریافت کننده اوراق خزانه را احراز هویت کرده و به وزارت اقتصاد اعلام می‌کنند. در مرحله بعدی، دستگاه‌های اجرایی انتشار اسناد را به پیمانکاران اعلام کرده و ازآن‌ها مدارک احراز هویت و اطلاعات لازم درخواست کرده و بعد از آن پیمانکاران می‌توانند با مراجعه حضوری یا غیر حضوری به یکی از کارگزاری های عضو فرابورس ایران اقدام به دریافت  تاییدیه کد بورسی کنند. سپس کارگزاری با دریافت مدارک پیمانکاران طی یک الی دو روز کاری برای مشتریان حقیقی و طی چهار تا هفت روز کاری برای مشتریان حقوقی اقدام به دریافت کد بورسی می‌کند و بعد از این مرحله است که پیمانکاران می‌توانند مدارک و اطلاعات لازم را به دستگاه‌های اجرایی ارسال کنند.

او افزود: در مرحله بعدی، دستگاه های اجرایی اطلاعات مربوط به مبلغ تخصیص اسناد و اطلاعات پیمانکاران را به شرکت فرابورس ارسال می‌کنند. سپس شرکت فرابورس اطلاعات دریافت شده را به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار ارسال کرده و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه اسناد خزانه را به کدبورسی پیمانکاران تخصیص داده و لیست تخصیص را به همراه برگه اوراق به دستگاه های اجرایی تحویل می‌دهد.

فاطمی در ادامه گفت: در مراحل نزدیک به پایان نیز دستگاه‌های اجرایی برگه اسناد خزانه را به پیمانکاران تحویل می‌دهند، پیمانکاران بعد از تحویل اسناد یا اسناد را تا سررسید نگه داری می‌کنند یا قبل از سررسید ازطریق بازار سرمایه به فروش می‌رسانند. چنانچه پیمانکاران اقدام به نگهداری اسناد تا روز سررسید و عدم فروش آن ها کنند، مبلغ اسمی اسناد در روز سررسید توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به حساب بانکی آنها ( که در برگه اوراق ذکر شده است.) واریز می شود. در صورتی که آنها تصمیم به فروش اسناد خزانه قبل ازسررسید داشته باشند نیز باید این کار را از طریق بازار فرابورس انجام دهند.

این کارشناس بازار سرمایه خاطرنشان کرد: پیمانکاران برای فروش اسناد خود باید به شرکت کارگزاری عضو فرابورس مراجعه کرده و با تکمیل مدارک و اطلاعات لازم اقدام به افتتاح حساب کاربری و سپس فروش اسناد خزانه خود نماید. کارگزاری ذکر شده نیز بعد از فروش اسناد از طریق بازار فرابورس مبلغ ماحصل از فروش اسناد را بعد از یک روز کاری به حساب پیمانکار واریز می‌کند. باید توجه داشت که معامله این اوراق در بازار ثانویه کاملا معاف از مالیات است.

    قابلیت توثیق اسناد خزانه اسلامی

فاطمی در ادامه به قابلیت وثیقه قرار گرفتن این اوراق اشاره کرد و گفت: اسناد خزانه اسلامی، از قابلیت توثیق برخوردار بوده و دارندگان این اسناد می‌توانند آن را به نفع هریک از بانک‌ها، مؤسسات مالی معتبر یا سازمان‌ها و نهادهای دولتی به وثیقه بگذارند. توثیق اوراق بهادار به صورت متمرکز و توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام می‌شود .