ابهام در سرنوشت دریای خزر

ریحانه جاویدی|

آلودگی‌ آب دریای خزر بر کسی پوشیده نیست؛ دریاچه‌ای که بر اثر میزان بالای ورود فاضلاب‌های خانگی و صنعتی و انواع و اقسام مواد آلاینده، رنگ آبیش رنگ باخته و بیشتر از آنکه دریا در ذهن به تصویر بکشد، آرام آرام ممکن است تبدیل به لجنزاری با خاطرات بسیار شود.‌ این وضعیت در حالی است که بر اساس یافته‌های محققان کشور، تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر کاهش یافته و با افزایش بار آلی در بستر دریا و کاهش اکسیژن در این مناطق، دریای خزر در بخش‌های عمیق به محیطی مرده تبدیل می‌شود. گواه این ادعا هم کاهش سطح آب‌ تالاب‌های متصل به دریاست که هر کدام به نوع خود با بحران خشک شدن دست و پنجه نرم می‌کنند. با این حال مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست معتقدند چنین ادعایی درست نیست و نه تنها تراز آب این دریاچه کم نمی‌شود بلکه آب دریای خزر در 10 سال آینده افزایش هم می‌یابد. به هر حال ابهام در سرنوشت دریای خزر و اختلاف نظر میان مسوولان زمان طلایی برای رسیدگی به وضع این دریا را از بین می‌برد؛ دریایی که اگر روزگاری وضعیتش بحرانی‌تر و حتی خشک شود، نه تنها زندگی و معیشت مردم در سه استان شمالی کشور به مخاطره می‌افتد، بلکه تمامی کشور از چنین تحول عظیمی لطمه‌ می‌خورد.

     نگرانی‌ها فقط از آلودگی است

 نه کاهش تراز دریا

پروین فرشچی، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با «تعادل» می‌گوید که تغییرات سطح دریای خزر طبیعی بوده و از سال گذشته طبق پیش‌بینی، برای 10 سال آینده، تراز دریای خزر با افزایش روبرو است.  او افزود: پیش از این با کاهش سطح آب دریای خزر روبرو بوده‌ایم. روند کاهش یا افزایش تراز آب دریای خزر روندی طبیعی است و این پدیده طبیعی در طول تاریخ وجود داشته است. او درباره علل تغییرات سطح دریای خزر گفت: این موضوع علل مختلفی دارد و یک علت مشخص را برای آن در نظر نگرفته‌اند اما می‌توان تبخیر آب، کاهش ورودی رودخانه‌ها به دریای خزر، احداث سدها و تغییراقلیم را نیز در کاهش سطح آب دریای خزر عنوان کرد.

معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: بنابراین در طول صدها سال تغییرات تراز دریای خزر وجود داشته است، یک زمانی شاهد کاهش تراز این پهنه آبی بوده‌ایم و زمانی هم شاهد افزایش تراز دریای خزر که این موضوع کاملا روندی طبیعی است.

فرشچی در ادامه با اشاره به برخی اظهارات مطرح شده درباره خشک شدن و مرگ دریای خزر توضیح داد: این اظهارات که دریای خزر خشک می‌شود یا از بین می‌رود پایه علمی ندارد. خیلی از افراد نیز دریای خزر را با دریاچه آرال مقایسه می‌کنند اما حجم وسعت دریای خزر از این دریاچه بیشتر است و نمی‌توان بدون پایه‌های علمی نظری دارد. البته اگر این موضوع را مدیریت نکنیم، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که وضع دریای خزر بد شود.

معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: نگرانی‌هایی که به وضع دریای خزر می‌شود به دلیل آلودگی‌هایی است که وارد دریا می‌شود از طرفی به دلیل اینکه شاهد نوسان دریای خزر هستیم یک عده نگران می‌شوند که وضع دریای خزر چه خواهد شد.

او درباره میزان پیش‌بینی شده برای بالارفتن تراز دریای خزر گفت: چیزی که برای افزایش تراز دریای خزر پیش‌بینی شده است سالانه بین پنج تا هشت سانتی‌متر است. با توجه به اینکه در 10 سال گذشته کاهش تراز دریای خزر را داشته‌ایم این میزان، کاهش تراز را جبران می‌کند. اما اینگونه نیست که با افزایش تراز دریای خزر، آبگرفتکی مناطق را داشته باشیم که آثار بدی را بر جای بگذارد.

     بخش‌های عمیق خزر در حال مرگ

روز گذشته، حمید علیزاده، معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی درباره وضعیت دریای خزر در سال‌های آینده گفت: در ۷ دهه گذشته با ساخت سدها، توسعه کشاورزی و توسعه شهرها، حجم زیادی مواد مغذی که عمدتا شامل ترکیبات نیتروژن و فسفر می‌شود، از طریق فاضلاب‌ها وارد دریای خزر شد. افزایش مواد مغذی سبب افزایش تولیدات اولیه و به تبع آن افزایش بار آلی در خزر می‌شود.

او افزود: در این هنگام دو پدیده روی داد که سبب سخت‌تر شدن شرایط اکولوژی خزر شد که یکی «افزایش تراز آب» است که باعث کاهش سرعت چرخه‌ آب شد و دیگری «افزایش دمای هوا و به تبع آن افزایش دمای آب سطحی» است که خود سبب کاهش سرعت چرخه آب و افزایش تولیدات اولیه می‌شود.

این محقق حوزه دریای خزر بیان کرد: در حالی که در سال‌های اخیر به سرعت تراز آب خزر در حال کاهش است، اما اندازه‌گیری‌ها نشانی از تسریع چرخه آب ندارد. به این معنی‌که افزایش دما مانع از عملکرد کاهش تراز در چرخه آب شده است. از این رو با افزایش بار آلی در بستر و کاهش اکسیژن در این مناطق، دریای خزر در بخش‌های عمیق به محیطی مرده تبدیل می‌شود. از این رو اعلام می‌شود ورود آلودگی به دریای خزر و ورود فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی در وضعیت هشداردهنده قرار دارد؛ چراکه ادامه این وضعیت باعث افزایش بار آلی و خفگی (کاهش اکسیژن و افزایش سولفید) دریا می‌شود. این پدیده در سطح دریا سبب شکوفایی جلبکی و در سواحل سبب مردابی شدن و گسترش بوی تعفن می‌شود.

از طرف دیگر حیات تالاب‌های شمال کشور هم به تزار دریای خزر وابسته است، به این معنی که هرگونه کاهش یا افزایش تراز در آب دریا، حیات یا مرگ تالاب‌های وابسته را در پی دارد. علیزاده درباره این موضوع بیان کرد: با کاهش تراز آب محدوده تالاب کوچک می‌شود و در صورتی که میزان تراز آب مدت زیادی در همان محدوده ماندگار شود، تالاب‌ها و خلیج‌های جدیدی تشکیل می‌شود. در تراز پایین آب در گذشته تالاب‌هایی در مقابل انزلی و خلیج گرگان تشکیل شدند که هم‌اکنون آثار آنها در زیر رسوبات دریایی قرار دارد و در مورد انزلی هنوز در هیدروگرافی بستر دیده می‌شود.

او تشکیل تالاب‌ها و خشک شدن آنها در ساحل خزر را وابسته به تراز آب دانست و اضافه کرد: در جنوب تالاب گمیشان در قرن نوزدهم در هنگامی که تراز آب بالا بود، ‌تالابی مشابه آن وجود داشت که تالاب “حسن‌قلی “ نامیده می‌شد. با کاهش تراز آب این تالاب نیز خشک شد. بطور کلی هرکدام از تالاب‌ها در ساحل ایران در خزر ویژگی‌های منحصر به فردی دارند و به کاهش تراز آب بسیار حساس هستند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی با بیان اینکه وضعیت تالاب‌های “امیرکلا “ و “انزلی “ بسیار وابسته به ورودی آب از خشکی هستند، اظهار کرد: در مورد این دو تالاب مدیریت منابع آب ورودی می‌تواند بسیار در سرنوشت آنها موثر باشد. به گونه‌ای که در فصل کشاورزی و در مواقع کم آبی مشاهده می‌شود که آب حاشیه تالاب برای استفاده در مزارع پمپاژ می‌شود که سبب تسریع نابودی تالاب می‌شود. از سوی دیگر اگر کاهش شدید تراز آب خزر رخ دهد، در مورد تالاب انزلی حتی با مدیریت منابع آب کار مهمی برای حفظ تالاب نمی‌توان کرد؛ زیرا تالاب با دریا در تراز بسیار پایین اتصال آبی نخواهد داشت، اما تالاب امیرکلا را می‌توان با مدیریت منابع آب ورودی به آن، حفظ کرد.

     خشک‌شدن دریای خزر مبنای علمی ندارد

علاوه بر اظهارات علیزاده، گزارش‌های 30 آبان امسال که از سوی مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر منتشر شد حکایت از آن داشت که میانگین تراز سطح آب دریای خزر، سال آبی 97-96 نسبت سال آبی گذشته (96-95) حدود 4 سانتی‌متر پایین‌تر بود. از طرف دیگر مهرماه امسال هم مسعود شفیعی، رییس سازمان نقشه‌برداری اعلام کرد به دلیل کاهش بارش‌ها و کاهش ورودی آب از رودخانه‌ها و به خصوص حوزه ولگا سطح آب دریاچه خزر طی دو سال‌ اخیر چهار سانتی‌متر و طی ۱۰ سال اخیر یک متر کاهش یافته و به نظر می‌رسد این روند ادامه‌دار خواهد بود. با این وجود مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور نظر دیگری دارند.