رشد دو برابری تجارت الکترونیک در 2020

تعادل|

بسیاری از پیش بینی های اقتصادی در مورد شکل و شمایل بازارها در سال های آتی، نشان دهنده آن هستند که گسترش تجارت الکترونیک با سرعتی بیش از پیش تداوم خواهد یافت. به عنوان تنها یک نمونه، اندازه بازار تجارت الکترونیکی در جهان طی سال 2015 به 25 هزار میلیارد دلار رسیده که نسبت به سال 2013 معادل 40 درصد بزرگ‌تر شده است. اما این در حالی است که روند رشد این شکل از تجارت، در کشورهایی مانند چین بسیار بالاتر از میانگین رشد جهانی است. پیش‌بینی‌های اداره آمار ملی امریکا هم نشان دهنده آن است که سهم تجارت الکترونیکی از بازار خرده‌فروشی دنیا از 4‌‚7 درصد در سال 2014 به 6‌‚14 درصد در سال 2020 افزایش خواهد یافت. کشورهای موسوم به «بریکس» (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) نیز با توجه به ضریب نفوذ بالای اینترنت و نرخ رشد بالای معاملات تجارت الکترونیکی در این کشورها، یکی از بهترین نمونه ها برای مطالعه میزان فراگیری این شکل از تجارت هستند. از دیگر سو، با توجه به برآوردهای مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران، حجم معاملات تجارت الکترونیکی ایران در سال 1396 حدود 160 هزار میلیارد تومان بوده است که این رقم بیش از 11 درصد تولید ناخالص داخلی کشور

(بر حسب PPP) است و به همین دلیل،‌ ایران می تواند با الگوگیری از کشورهای «بریکس»، به سرعت نسبت به توسعه تجارت الکترونیک اقدام کند. مقایسه تجربی این شکل از تجارت در ایران و کشورهای «بریکس» اما نشان دهنده آن است که دولت می‌تواند با احتراز از تصدی‌گری مستقیم، از طریق بستر‌سازی مناسب، زمینه‌های رفع موانع، اصلاح و به‌روز‌ رسانی قوانین تجارت الکترونیکی را برمبنای نیازهای جدید این حوزه فراهم کند. علاوه براین، افزایش زمینه های اعتمادسازی به تجارت الکترونیک و حل و فصل مشکلات مربوط به اخذ مالیات از شرکت‌های فعال در این حوزه، دیگر موضوعاتی هستند که توسعه تجارت الکترونیک در ایران نیازمند بررسی بیشتر آنها است.

   عصر تجارت الکترونیک

بر اساس تعریف کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (آنکتاد)، تجارت الکترونیکی یا E-commerce به آن‌دسته از خریدها و معاملات انجام شده از طریق شبکه‌های رایانه‌ای اطلاق می‌شود که پرداخت و انتقال پول آن  بصورت برخط (آن‌لاین) یا برون‌خط (آف‌لاین) انجام شود. تجارت الکترونیکی شامل معاملات بنگاه با بنگاه (B2B)، بنگاه با مشتری (B2C)، بنگاه با دولت (B2G)، و نهایتا  معاملات مشتری با مشتری (C2C) است.  بر اساس پژوهشی که توسط «حامد عادلی نیک»، پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی انجام شده، این در حالی است که افزایش سریع نفوذ اینترنت، نوآوری در پرداخت‌های آنلاین و تغییرات در الگوهای مصرف، تجارت آنلاین را به طور فزاینده‌ای محبوب کرده است که منجر به افزایش سهم تجارت الکترونیکی از مبادلات جهانی شده است، به‌ طوری‌که اندازه بازار تجارت الکترونیکی در جهان طی سال 2015 به 25 هزار میلیارد دلار رسیده است که نسبت به سال 2013 معادل 40 درصد بزرگ‌تر شده است. به عنوان مثال، بر اساس برآوردهای اداره آمار ملی امریکا، اندازه بازار تجارت الکترونیکی این کشور طی سال 2017 به حدود 10 هزار میلیارد دلار رسیده است. نکته قابل توجه در خصوص این بازار، رشد بسیار سریع آن است، به طوری که این بازار با متوسط نرخ رشد سالانه 3‌‚9 درصد در سال 2013، ارزشی حدود 7 هزار میلیارد دلار داشته است. این در حالی است که در برخی از کشورها معاملات بر پایه تجارت الکترونیکی با نرخ رشد بیشتری نسبت به میانگین جهانی در حال افزایش است. برای مثال نرخ رشد سالانه تجارت الکترونیکی در چین از سال 2013 تا سال 2017، بیش از 27 درصد بوده است.  از دیگر سو، سهم تجارت الکترونیکی در حوزه معاملات خرده‌فروشی نیز با سرعت زیادی در حال افزایش است، به طوری ‌که بر اساس پیش‌بینی‌های اداره آمار ملی امریکا، سهم تجارت الکترونیکی از بازار خرده‌فروشی دنیا از 4‌‚7 درصد در سال 2014 به 6‌‚14 درصد در سال 2020 افزایش خواهد یافت. همچنین طبق آمار ارائه شده از سوی فدرال رزرو، سهم تجارت الکترونیکی از کل بازار خرده‌فروشی امریکا در فصل دوم سال 2018 به 6‌‚9 درصد رسیده و بر اساس پیش‌بینی اداره آمار ملی امریکا، تا سال 2021 این نسبت به رقم 7‌‚13درصد خواهد رسید. همچنین بر اساس اطلاعات ارائه شده از سوی موسسه E-Marketer، حدود 44 درصد بازار تجارت الکترونیکی خرده‌فروشی امریکا در پایان سال 2017 متعلق به فقط یک شرکت یعنی آمازون بوده و این رقم در پایان سال 2018 به 1‌‚49 درصد رسیده است. در همین سال شرکت‌های ebay، Apple و Walmart به ترتیب با سهم 6‌‚6، 9‌‚3 و 7‌‚3 درصد در رده‌های بعدی رتبه‌بندی شرکت‌های برتر دارای بیشترین سهم از حجم تجارت الکترونیکی خرده‌فروشی امریکا قرار دارند.

طبق برآوردهای آنکتاد و آکادمی علوم اجتماعی شانگهای، در حال حاضر حدود 90 درصد از معاملات جهانی تجارت الکترونیکی، مشتمل بر معاملات بنگاه با بنگاه (B2B) است و این قسم از معاملات، جزء اصلی فعالیت‌های تجارت الکترونیکی جهانی است. پس از آن معاملات بنگاه با مشتری (B2C) با سهم حدودا 8 درصدی در رده بعدی میزان معاملات تجارت الکترونیکی قرار دارند. این در حالی است که سایر معاملات الکترونیکی تجارت شامل C2C و B2G، فقط 2 درصد سهم تجارت الکترونیکی را دارند. نکته قابل توجه در خصوص سهم انواع معاملات از تجارت الکترونیکی، تغییرات سریع سهم بخش‌های مختلف است، به طوری‌که رشد معاملات B2C به ویژه از سال 2010 به بعد بیشتر از B2B بوده است و از حدود 1000میلیارد دلار در سال 2016 به حدود 2100 میلیارد دلار در سال 2017 رسیده است. این امر به دلیل افزایش نفوذ اینترنت و محبوبیت خریدهای آن‌لاین، به ویژه در بخش خرده فروشی بوده است، به طوری که بین سال‌های 2013 الی 2015، معاملات الکترونیکی جهانی B2C به طور سالانه 20 درصد رشد داشته است. این رشد در آسیا پاسیفیک و امریکای لاتین 28 درصد بوده است.

بر اساس برآوردهای آنکتاد، نرخ رشد معاملات الکترونیکی B2C در چین بیش از 35 درصد بوده، به طوری که این کشور در سال 2015 به لحاظ معاملات بنگاه با مشتری از امریکا پیشی گرفته و بزرگ‌ترین بازار B2C دنیا را در اختیار داشته است. این در حالی است که حجم کل معاملات جهانی B2C را در حدود 1‌‚2 تریلیون دلار تخمین زده‌اند. در سال 2015 سهم چین از کل معاملات خرده‌فروشی الکترونیکی جهان 35 درصد‌، سهم ایالات متحده امریکا 79‚17 درصد، سهم انگلستان 19‚ 5 درصد، سهم ژاپن، کره جنوبی و برزیل نیز به ترتیب 68‚4 درصد ، 2 درصد و یک درصد بوده است.

   تجارت الکترونیک و گسترش آن اما چه وجوه مثبتی دارد؟

بررسی های نشان می دهند گسترش تجارت الکترونیک می تواند موجب دسترسی شرکت‌ها به تامین‌کنندگان و مشتریان در هر نقطه و دسترسی آسان مصرف‌کنندگان به اطلاعات و افزایش کارایی در تصمیم‌گیری شود. علاوه بر این،‌ از دیگر محاسن گسترش این شکل از تجارت، می توان به کاهش هزینه‌های مبادله از طریق سرویس‌های آنلاین، از بین بردن عدم تقارن‌ها و نزدیک‌شدن قیمت‌گذاری کالاها و خدمات به رقابت کامل، کوتاه شدن فاصله زنجیره تامین بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و تغییر ساختار بازار سنتی و شیوه‌های همکاری در صنعت، امکان حذف نمایندگی‌ها و ارتباط مستقیم شرکت‌ها با مشتریان و تبدیل مستقیم خواسته‌های مشتریان به ایده‌های تولید و تاثیر بر پیشرفت فناوری‌های مرتبط با روش‌های پرداخت آسان اشاره کرد.

   تجارت الکترونیکی در کشورهای   «بریکس»

کشورهای عضو بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) حدود 1‌‚3 میلیارد نفر، معادل 19‌‚42 درصد از کل جمعیت جهان را به خود اختصاص می‌دهند. از طرفی، در حالی که تعداد کاربران اینترنت در جهان حدود 52‌‚2 میلیارد برآورد می شود، تعداد کاربران اینترنت در کشورهای بریکس بیش از یک میلیارد نفر و تنها در چین، بیش از 700 میلیون نفر است. علاوه بر این، حدود 16 درصد از کاربران اینترنت در دنیا، از خریدهای آن‌لاین استفاده می‌کنند. در بین کشورهای بریکس، چین و روسیه، به ترتیب با 5‌‚17 و 2‌‚19 درصد، بیشترین خریداران آن‌لاین را به خود اختصاص داده‌اند. نرخ رشد معاملات تجارت الکترونیکی در کشورهای بریکس بسیار چشم‌گیر و در سال 2015، در هند معادل 54 درصد، در چین معادل 27 درصد، در روسیه معادل 25 درصد و در برزیل و آفریقای جنوبی، هر یک معادل حدود 15 درصد بوده است. این اما در حالی است که با وجود رشد قابل توجه تجارت الکترونیکی، همچنان موانع قابل توجهی پیش ‌روی توسعه آن در کشورهای مورد اشاره در بالا قرار دارد. کمبود اطلاعات کافی، زیرساخت‌های لجستیک، اعتماد، مشکلات مربوط به قوانین و مقررات و ظرفیت‌های ترخیص کالا از گمرکات مرزی، مهم‌ترین موانع گسترش تجارت الکترونیک در کشورهای بریکس به حساب می آیند. علاوه بر این، هر یک از این کشورها، چالش‌های خاص خود را دارند. برای مثال، چالش عمده توسعه تجارت الکترونیکی در برزیل مشکلات فرهنگی و مالیاتی، در روسیه مشکلات مربوط به نفوذ کم زبان روسی در کشورهای دیگر، در آفریقای جنوبی، نظام پرداخت‌ها و مسائل مربوط به لجستیک و در چین، اعتماد به تجارت الکترونیکی است.

   تجربه بریکس برای ایران

بر اساس شاخص تجارت الکترونیکی آنکتاد در سال 2016، رتبه ایران از میان 137 کشور، 77 بوده است و این نشان دهنده آن است که ظرفیت‌های قابل توجهی در ایران برای توسعه تجارت الکترونیکی وجود دارد.‌ بر اساس برآوردهای مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران، حجم معاملات تجارت الکترونیکی ایران در سال 1396 حدود 160 هزار میلیارد تومان بوده است که این رقم بیش از 11 درصد تولید ناخالص داخلی کشور (بر حسب PPP) است. در حال حاضر، توسعه تجارت الکترونیکی در ایران در دوران پس از تولد و قبل از بلوغ خود قرار دارد. بیش از 65 درصد از جمعیت ایران را افراد زیر 35 سال تشکیل می‌دهند که نقش مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی ایفا خواهند کرد. میزان نفوذ تلفن همراه در ایران حدود 126درصد و میزان نفوذ اینترنت 52 درصد، است.  علاوه بر این، تقریبا 240 میلیون کارت اعتباری فعال و 40میلیون کاربر گوشی هوشمند در ایران وجود دارد که از این نظر،‌ ایران رتبه نخست را در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به خود اختصاص می دهد. تقریبا 25 درصد از ایرانی‌ها حداقل یک بار در ماه به صورت آن‌لاین خرید می‌کنند و 16 درصد از مردم، حداقل یک بار در هفته و 5 درصد آن‌ها روزانه خرید اینترنتی دارند.  بر این اساس، و با توجه به تجربه کشورهای بریکس، توسعه و گسترش تجارت الکترونیک در ایران نیازمند توجه به برخی مسائل است. به عنوان نمونه، به نظر می رسد دولت برای توسعه این بازار، ضمن تامل در تاسیس فروشگاه‌های بزرگ ‌مقیاس و احتراز از تصدی‌گری مستقیم، باید از طریق بستر‌سازی مناسب، زمینه‌های رفع موانع، اصلاح و به‌روز‌ رسانی قوانین تجارت الکترونیکی را برمبنای نیازهای جدید این حوزه فراهم کند. این در حالی است که قانون تجارت الکترونیکی ایران مصوب سال 1382 است و به همین دلیل، اصلاحات قانونی پیش نیاز اصلاحات دیگر در این زمینه خواهند بود.

 از دیگر سو، موضوع اعتماد مردم به مبادلات آن‌لاین، مساله مهم و چالشی دیگری است که نیاز به رفع دارد، چرا که با وجود ایجاد نهادهایی مثل «نماد اعتماد الکترونیکی»، در این زمینه هنوز نیاز به تدوین و توسعه ابزارهای اعتمادساز و سازوکارهای تضمینی برای نظارت بیشتر بر اینگونه معاملات وجود دارد. مساله مهم دیگر که همواره مورد توجه دولت بوده، نحوه اخذ مالیات از شرکت های ارائه دهنده خدمات تجارت الکترونیکی و ترس از فرار مالیاتی ناشی از توسعه اینگونه خدمات است. بر این اساس، تا زمانی که مسائل مالیاتی این حوزه در چارچوب مقررات مالیاتی کشور ساماندهی و لحاظ  نشود، توسعه متوازن و قابل توجه در این بازار دور از انتظار خواهد بود. یکی از پیشنهادات اساسی برای توسعه تجارت الکترونیکی در ایران، حمایت از توسعه زیر ساخت‌ها و پلتفرم‌ها به منظور تسهیل در تاسیس فروشگاه‌های مجازی آنلاین است، یعنی الگویی که در حال حاضر در کشوری مثل چین مورد توجه است. از دیگر سو، با توجه به رشد بیشتر معاملات B2C نسبت به معاملات B2B که در گزارش بدان اشاره شد، برای توسعه بیشتر تجارت الکترونیکی در ایران، پیشنهاد می‌شود پلتفرم‌هایی امن و بومی برای ایجاد پایگاه‌های اینترنتی B2B و B2C راه‌اندازی شود تا شرکت‌های کوچک و متوسط بتوانند در آن پایگاه‌ها، اطلاعات خود را وارد کرده و به معرفی محصولات و خدمات خود پرداخته و بر اساس آن پلتفرم‌ها به مبادلات با مشتریان خود بپردازند.