آینده مهندسان نفت ایران چه خواهد بود؟
گروه انرژی| نادی صبوری|
نزدیک به 8 دهه است که در ایران «مهندس نفت» آموزش داده و تربیت می‌شود. این فرآیند هر چند از ابتدای تاسیس دانشگاه صنعت نفت تا امروز که گروه مهندسی نفت در 17 دانشگاه سراسری ایران وجود دارد تغییرات زیادی کرده است اما همواره بخش قابل توجهی از متقاضیان رشته‌های مهندسی را به خود جلب کرده است. مهندسی نفت در واقع کاربرد علوم مختلف در فرآیند اکتشاف و استخراج و مخازن است، اما بی‌ثباتی در وضعیت پروژه‌های نفتی ایران و مسیر نامشخص آینده آنها باعث شده است افق دقیقی از بازار کار احتمالی که برای افرادی که وارد این رشته می‌شوند وجود دارد، به چشم نخورد. اتفاق‌هایی که طی 3 سال گذشته برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه صنعت نفت رخ داد به خوبی نشان می‌داد که با توجه به وضعیت پروژه‌های نفتی دیگر مانند سابق، این شغل نمی‌تواند برای فارغ‌التحصیلانش تضمینی محسوب شود. به این مساله باید چشم‌انداز در حال تغییر سهم سوخت‌های فسیلی از سبد انرژی در جهان را نیز اضافه کرد.
گزارش چشم‌انداز جهانی نفت خام bp 2019 را شاید بتوان در یک سوال خلاصه کرد: «آیا مهندسی نفت همچنان انتخاب خوبی برای کسانی که می‌خواهند وارد دانشگاه شوند محسوب می‌شود؟»
اگر دنبال یک پاسخ کوتاه باشیم، باب دادلی مدیرعامل این شرکت بریتانیایی می‌گوید که بله، من همچنان نگرانی‌ای در مورد جوانانی که وارد این صنعت می‌شوند ندارم.
شواهدی از همین اظهارنظر در تازه‌ترین گزارش چشم‌انداز انرژی شرکت bp دیده می‌شود. در این گزارش سناریوهای مختلفی برای آینده انرژی جهان پیش‌بینی شده است که فصل مشترک تمام آنها یک چیز است: «لزوم برداشت و تولید بیشتر نفت خام»
این سناریوها برآورد می‌کنند که جهان در سال 2040 به تولید نفت خامی بین 80 میلیون تا 130 میلیون بشکه در روز احتیاج دارد. اسپنسر دیل مدیر بخش اقتصاد بی‌پی می‌گوید که نمی‌تواند با قطعیت بگوید کدام سناریو احتمال بیشری دارد اما هر کدام از آنها برای تحقق نیازمند تریلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری روی شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت خام هستند.
مهندسان نفت خام برای پاسخ دادن به تقاضای رو به رشد برای نفت به ویژه در آسیا که بالا رفتن سطح زندگی تقاضای بیشتری را به همراه دارد، بسیار پرمشغله خواهند بود.
اقتصاددان بی‌پی می‌گوید که در کشورهایی با تقاضای فزاینده برای انرژی، شغل مهندسی نفت همچنان جذابیت خواهد داشت.
باب دادلی مدیرعامل این شرکت نیز می‌گوید: «در بسیاری از کشورهای دنیا کار کردن در شرکت‌های اکتشاف و تولید یکی از محبوب‌ترین گزینه‌ها برای داشتن شغل است. البته این در مورد کشور ما صدق نمی‌کند»
بر اساس گزارش چشم‌انداز انرژی bp تقاضا برای نفت خام در سال‌های پیش رو همچنان بالا می‌ماند و یک احتمال برای اینکه در سال 2030 به پیک برسد وجود دارد، تقاضا برای گاز اما در تمام سناریوها تقاضا برای گاز تا 20 سال آینده افزایش خواهد یافت و پیکی برای آن دیده نمی‌شود. هر چند انرژی‌های تجدیدپذیر نیز رشد می‌کنند اما این منابع نیستند که تقاضای میلیون‌ها نفر از جمعیت کشورهایی مانند هند و چین را که با رسیدن به سطح طبقه متوسط، به سمت اتوموبیل و چنین وسایل می‌برد پاسخ دهند.
اسپنسر دیل مدیر بخش اقتصاد bp می‌گوید که رشد طبقه متوسط در کشورهای در حال توسعه مهم‌ترین عامل رشد اقتصادی برای 2 دهه آینده است. در نتیجه این رشد عامل اصلی تقاضا برای انرژی نیز محسوب می‌شود.
هر چند در اروپا و امریکا و در راستای کاهش انتشار کربن، روند مصرف سوخت‌های فسیلی کنترل می‌شود اما موضوع در کشورهای رو به رشد در آسیا و افریقا متفاوت است. رشد تقاضا برای انرژی در این کشورها به قدری زیاد است که تمام منابع انرژی اعم از فسیلی و غیر فسیلی برای جواب دادن به آن باید به کار گرفته شود. این خبری خوب برای مهندسان نفتی محسوب می‌شود که در فرآیندهای مختلف اکتشاف و استخراج و تولید و صادرات نفت خام مشغول به کار هستند.
مدیرعامل بی‌پی می‌گوید که از تصمیم سال گذشته بانک جهانی برای توقف فاینانس نیروگاه‌هایی که خوراک آنها سوخت فسیلی است ناامید شده است چرا که این تصمیم بسیاری از کشورها را به استفاده از زغال‌سنگ سوق می‌دهد که ارزان‌تر از گاز محسوب می‌شود. در تمام سناریوهای بی‌پی برای مهندسان نفت فرصت‌های شغلی وجود خواهد داشت، هر چند شاید سمت و سوی آن بیشتر به یافتن روش‌های کم‌هزینه‌تر و با اثر کمتر بر محیط زیست متمرکز باشد.
اکتشاف و تولیدها
در مورد متوسط جهانی، دپارتمان کار ایالات متحده برآورد می‌کند که شغل مهندسی نفت در فاصله سال‌های 2016 تا 2026 با 15 درصد رشد روبرو باشد که بالاتر از متوسط دیگر مشاغل است. در مورد ایران، پر واضح است که در سال‌های پیش رو، الگویی که مهندسان نفت در گذشته آن را دنبال می‌کردند تغییر خواهد کرد، فارغ از اینکه اجرای بسیاری از پروژه‌ها منوط به برداشته شدن تحریم و وارد شدن تکنولوژی و سرمایه مربوطه به ایران است، شرکت‌هایی با عنوان «اکتشاف و تولید» با ابتکار بیژن زنگنه وزیر نفت پا به سپهر این صنعت گذاشته‌اند. این شرکت‌ها که تاکنون 11 مورد از آنها از سوی معاونت مهندسی وزارت نفت برای فعالیت در این حوزه صاحب صلاحیت تشخیص داده شده‌اند، احتمالا مهم‌ترین فضاهایی خواهند بود که مهندسان نفت ایرانی می‌توانند برای آینده روی آنها حساب کنند.
در واقع با توجه به اینکه شرکت ملی نفت ایران اخیرا فرآیند واگذاری بهره‌برداری از میادین نفتی را نیز به بخش خصوصی آغاز کرده است، در سال‌های پیش رو نقش این شرکت در کارهای عملیاتی کمتر شده و در نتیجه احتمالا مهندسان نفت کمتری باید امید به این داشته باشند که در قالب پیشکسوتان خود مشغول به کار شوند. در این میان، شکل تقاضای انرژی در ایران و جهتی که خواهد گرفت نیز بر مسیری که این دسته از مهندسان خواهند پیمود، موثر خواهد بود. برای مثال اکنون بنزین رشدی بسیار سریع در تقاضا را از سر می‌گذراند که نشان‌دهنده نیاز برای مهندسان بیشتر برای فعالیت در پالایشگاه است.
گاز نیز با توجه به اینکه نسبت به نفت خام سوختی پاک‌تر محسوب شده و جایگاهی قطعی‌تر در چشم‌اندازهای انرژی جهانی دارد، احتمالا یکی از مهم‌ترین فضاهایی خواهد بود که در آینده خواهد توانست مهندسان ایرانی را در حوزه‌های مرتبط به خود جذب کند. اگر سناریوهای نسبتا بدبینانه برای نفت خام را در نظر بگیریم که سال 2030 یا 2040 را با پیک تقاضا برای نفت خام همراه می‌دانند، ایران نیز مانند دیگر کشورهای تولیدکننده نفت خام در دهه‌های پیش رو باید به سمت تولید ارزان‌تر نفت خام برای رقابت با تجدیدپذیرها رو بیاورد. در این شرایط گرایش‌هایی از رشته‌های مهندسی مربوط به نفت مانند «مهندس بهره‌برداری» که تعیین می‌کنند چه روشی در بهره‌برداری از مخزن نفتی مقرون‌به‌صرفه‌تر است جذابیت بیشتری خواهند داشت.
به این وضعیت باید این شرایط را نیز اضافه کرد که هم مخازن نفتی و هم مخازن گازی ایران در آستانه افت فشار قرار داشته و فاز بعدی پروژه‌های توسعه‌ای صنعت نفت و گاز ایران، مانند قرارداد معروف توسعه فاز 11 با کنسرسیوم به رهبری توتال، به سمت «ازدیاد برداشت» و «افزایش ضریب بازیافت» و «تقویت فشار» متمرکز خواهد بود.
