معضل بی‌خبری از اقتصاد زیرزمینی
بخش غیررسمی به اشتغال، تولید و کاهش فقر کمک می‌کند
گروه اقتصاد کلان|
مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی در خصوص «اشتغال غیررسمی و ضرورت اندازه‌گیری آن در کشور» با اشاره به کمک بخش غیررسمی اقتصاد در ایجاد اشتغال، تولید، درآمد و کاهش فقر در کشور و همچنین خلأ آمارهای قابل استناد برای این بخش، نوشته است: این در حالی است که سهم اشتغال غیررسمی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از اشتغال رسمی است. بر اساس این گزارش برآوردها حاکی از آن است که در کشورهای دنیا سهم بنگاه‌های غیررسمی در تولید ناخالص داخلی بدون در نظر گرفتن بخش کشاورزی بین 14 تا ۵۰ درصد است. این گزارش به استناد به منابع معتبر بین‌المللی چارچوبی برای اندازه‌گیری بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی ارایه می‌کند.
به گزارش «تعادل» منشأ اشتغال غیررسمی وجود اقتصاد غیررسمی است. کشورها از نظر انجام فعالیت‌های اقتصادی به صورت کلی به دو بخش اقتصاد رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شوند. البته اقتصاد غیررسمی با عناوین دیگری از جمله اقتصاد زیر زمینی، نامشهود، پنهان و... نیز شناخته می‌شود. سهم این دو بخش با توجه به درجه توسعه یافتگی کشورها متفاوت است. با وجود بار منفی واژه اقتصاد بخش غیررسمی، این بخش نقش مهمی در ایجاد اشتغال، تولید، درآمد و کاهش فقر در بسیاری از کشورها به ویژه در کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند. آنچه که مشهود است قابل توجه بودن اقتصاد غیررسمی و به تبع آن اشتغال غیررسمی در کشورهاست. شاغلان غیررسمی در هر دو بخش رسمی و غیررسمی فعالیت دارند.
بخش غیررسمی منبع اصلی اشتغال زنان
مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی با عنوان « ضرورت شناخت و اندازه‌گیری بخش و اشتغال غیررسمی در کشور» به بررسی وضعیت اندازه‌گیری این بخش در اقتصاد کشور پرداخته است.
این گزارش ابتدا می‌گوید باید توجه شود که اشتغال رسمی و غیررسمی متفاوت از هم هستند و اهمیت زیادی از نظر پایش سیاست‌ها با رویکرد جنسیتی دارند. بخش غیررسمی منبع اصلی اشتغال زنان در اغلب کشورها است. برای اندازه‌گیری بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی باید برنامه جمع‌آوری داده تدوین شود و جزو اولویت‌های سیاست ملی آمار هر کشور باشد. آمار شاغلان غیررسمی، ترکیب و ویژگی‌های آنها می‌تواند برای تنظیم سیاست‌های حمایتی و استانداردهای کار کشورها بسیار مفید باشد. این کار از طریق آمارگیری‌های خانواری، کارگاهی یا ترکیبی از این دو قابل انجام است.
بر اساس این گزارش در بسیاری از کشورها برآوردها حاکی از آن است که سهم بنگاه‌های غیررسمی در تولید ناخالص داخلی بدون در نظر گرفتن بخش کشاورزی بین 14 تا ۵۰ درصد است. همچنین سهم اشتغال غیررسمی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از اشتغال رسمی است. بسیاری از کشورها قادر به مدرنیزه کردن اقتصاد خود در جهت فراهم شدن فرصت‌های شغلی کافی و لازم برای پاسخگویی به عرصه نیروی کار خود در بخش رسمی نیستند.
توسعه آمار در زمینه سنجش اقتصاد غیررسمی، می‌تواند کمک بزرگی برای اندازه‌گیری اشتغال در بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی باشد. این امر می‌تواند تصمیم‌سازی مبتنی بر شواهد را تسهیل کند و موجب ارتقای پژوهش‌ها و سیاست‌گذاری‌ها شود.
اشتغال در بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی
این گزارش در ادامه به تفاوت دو مفهوم «اشتغال در بخش غیررسمی» و «اشتغال غیررسمی» می‌پردازد و می‌گوید این دو مفهوم متفاوت هستند و نمی‌توانند جایگزین یکدیگر شوند بلکه مکمل هم بوده و برای اهداف تحلیلی مفید بوده و نیازمند تعریف و اندازه‌گیری هستند. کاربران آمار اغلب این دو مفهوم را با هم اشتباه می‌گیرند چونکه از تفاوت واحدهای مشاهده مرتبط یعنی بنگاه‌ها برای اشتغال بخش غیررسمی از یک سو و شغل‌ها برای اشتغال غیررسمی از سوی دیگر آگاهی لازم را ندارند. در همین راستا بود که در نودمین نشست کنفرانس بین‌المللی کار (ILC) از سازمان بین‌المللی کار (ILO) خواسته شد در جهت تأمین نیاز‌های آماری درخصوص اقتصاد غیررسمی، برای جمع‌آوری، تحلیل و اشاعه آمارهای تفکیکی در زمینه مقدار، ترکیب و توزیع اقتصاد غیررسمی به کشورهای عضو کمک نماید.
تعاریف و استانداردهای بین‌المللی
برای اندازه‌گیری
مطابق این گزارش اولین گام برای جمع‌آوری داده‌های بخش غیررسمی، تدوین تعاریف از جمله تعریف اقتصاد غیررسمی است. کنفرانس بین‌المللی کار، اصطلاح «اقتصاد غیررسمی، را فعالیت‌های اقتصادی کارگران و واحدهای اقتصادی نام می‌برد که در قانون یا در عمل پوشش داده نشده یا به اندازه کافی ترتیبات رسمی شدن را ندارند. گزارش سازمان بین‌المللی کار در مورد کار شایسته و اقتصاد غیررسمی مبنای تصمیم کنفرانس بین‌المللی کار (ICL) در خصوص تعریف اشتغال در بخش غیررسمی بود.
مطابق این تصمیم اشتغال غیررسمی مشتمل بر دو قسمت است. قسمت اول اشتغال در بخش غیررسمی و مطابق با تعریف مصوب در پانزدهمین نشست آمارشناسان کار و قسمت دوم سایر اشکال اشتغال غیررسمی (یعنی اشتغال خارج از بخش غیررسمی) است. تعاریف استاندارد بین‌المللی بخش غیررسمی در پانزدهمین نشست آمار شناسان کار در سال ۱۹۹۳ تصویب شد. مفهوم بخش برآمده از نظام حساب‌های ملی است و با با فعالیت متفاوت است. یک بخش (بخش نهادی) به نوعی گروه‌بندی واحدهای تولید مشابه هم است که بر حسب وظایف اصلی، رفتار و اهداف دارای ویژگی مشترک هستند. قطعنامه مربوط به آمار اشتغال غیررسمی و دستورالعمل‌های مربوط به بخش غیررسمی به همراه طبقه‌بندی افراد شاغل در بخش غیررسمی، روش اندازه‌گیری و استخراج آمارهای ذی‌ربط نیز در این نشست تدوین شد. به‌علاوه در هفدهمین کنفرانس آمارشناسان کار (ICLS) در سال ۲۰۰۳ نیز یک چارچوب مفهومی برای اشتغال غیررسمی و دستورالعمل‌های مربوط برای اندازه‌گیری آن تدوین شد.
مطابق تصمیم اتخاذ شده در پانزدهمین کنفرانس آمارشناسان کار، اشتغال غیررسمی چنین تعریف شد: اشتغال غیررسمی عبارت است از تمام شغل‌ها در بنگاه‌های غیررسمی یا تمام افرادی که طی یک دوره مرجع معین حداقل در یک بنگاه غیررسمی شاغل بوده صرف‌نظر از وضع شغلی یا اینکه شغل مورد نظر او شغل اصلی با شغل دوم او بوده است.
بنگاه در اینجا به مفهوم وسیعی به‌کار رفته و شامل هر واحد تولید کالا و خدمت برای فروش یا مبادله است. لذا نه تنها تمام واحدهای تولید دارای نیروی کار را در بر می‌گیرد بلکه واحدهای خود اشتغال و مستقل که به صورت تنها یا با کمک اعضای خانوار و بدون مزد اداره می‌شوند را نیز شامل می‌شود. بنابراین شامل تمام دستفروشان، رانندگان انواع تاکسی، مستخدمین خانگی و... می‌شود.
از جمله مصادیق اشتغال غیررسمی عبارتند از: اغلب شاغلین خانگی، اشتغال با هدف تولید برای مصرف نهایی خانوار، شاغلان فامیلی بدون مزد.
از جمله ویژگی‌های مزد و حقوق بگیران غیررسمی عبارتند از: نداشتن قرارداد یا حکم کارگزینی، پرداختن نشدن بیمه بازنشستگی و درمان، استفاده نکردن از مرخصی استحقاقی و استعلاجی، عدم امکان استفاده از حمایت‌های مربوط به فرزند آوری.
مطابق چارچوب مفهومی مصوب در هفدهمین کنفرانس آمارشناسان کار، اشتغال در بخش غیررسمی بر مبنای بنگاه با اشتغال غیررسمی بر مبنای شغل به نحوی به هم مرتبط می‌شوند. این امر می‌تواند مورد قبول کارشناسان حساب‌های ملی نیز باشد. یک فرد همزمان می‌تواند دو یا چند شغل رسمی یا غیررسمی داشته باشد و به دلیل افراد چند شغله است که باید شغل به جای شاغل به عنوان واحد مورد مشاهده و سنجش اشتغال در نظر گرفته شود.
افراد شاغل با توجه به ویژگی‌های متعدد مرتبط با شغل خود و شغل‌ها هم باید با توجه به ویژگی‌های متعدد مرتبط با واحد تولید، می‌توانند مبنایی برای تشخیص رسمی یا غیررسمی بودن شغل و بخش باشند.
محل فعالیت شاغلین به عبارت دیگر واحدهای تولید در 3 گروه طبقه‌بندی می‌شوند: بنگاه‌های بخش رسمی، بنگاه‌های بخش غیررسمی و خانوارها.
مطابق پانزدهمین کنفرانس آمارشناسان کار در سال ۲۰۰۳، بنگاه‌های غیررسمی بر اساس معیارهای زیر
تعریف شده‌اند:
- بنگاه‌های خصوصی هستند که در چارچوب مقررات تشکیل نشده‌اند و دارای مالکیت فردی با خانواری هستند.
-به عنوان یک موجودیت مستقل از مالک خود تشکیل نشده‌اند.
- حساب‌های مالی بنگاه و مالک از یکدیگر تفکیک نشده است.
- اندازه بنگاه از نظر تعداد شاغلان کمتر از سطح تعیین شده در مقررات کشور است.
- مطابق مقررات کشور ثبت نشده یا جواز کسب و کار دریافت نکرده‌اند.
روش‌های اندازه‌گیری اشتغال غیررسمی و اشتغال بخش غیررسمی
بسیاری از کشورها از طریق اجرای طرح آمارگیری نیروی کار (LFS) دارای تجارب بسیار خوبی به عنوان یک منبع جمع‌آوری داده‌ها برای اشتغال غیررسمی هستند. بعلاوه، به نظر می‌رسد این طرح مناسب‌ترین ابزار برای به‌کارگیری تعاریف اشتغال غیررسمی باشد که در هفدهمین نشست آمارشناسان کار مورد پذیرش قرار گرفته است. پرسش‌های مربوط به شناسایی اشتغال بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی برای افراد چند شغله باید هم در مورد شغل اصلی و مهم در مورد شغل دوم سوال شود زیرا ممکن است اندازه بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی با کم گویی برآورد شود. این آمار اغلب در ارتباط با یک دوره کوتاه مثل دوره مرجع که معمولا یک هفته است اندازه‌گیری می‌شود. لذا با اضافه شدن چند پرسش با رعایت تعاریف مربوط به اشتغال بخش غیررسمی با اشتغال غیررسمی به پرسشنامه طرح نیروی کار می‌توان با حداقل هزینه اشتغال غیررسمی را اندازه‌گیری کرد. چند پرسش اضافی را می‌توان از تمام شاغلین در ارتباط با ویژگی محل کار و ویژگی شغل آنان بدون در نظر گرفتن وضع شغلی سئوال کرد و اطلاعات جامعی را در این خصوص به دست آورد.
مطابق معمول تمام افراد در سن کار می‌توانند به افراد شاغل، افراد بیکار و جمعیت غیرفعال تقسیم‌بندی شوند.
افراد شاغل می‌توانند با توجه به وضع شغلی و ماهیت شغلشان به غیررسمی و رسمی طبقه‌بندی شوند. مطابق
آخرین طبقه‌بندی وضع شغلی که توسط سازمان بین‌المللی کار انجام شده است وضع شغلی در 5 گروه تفکیک شده است، انواع واحدهای تولید هم می‌توانند به بنگاه‌های بخش رسمی و بنگاه‌های بخش غیررسمی تقسیم‌بندی شوند و همینطور سایر موارد.
در مواردی نیز طراح آمارگیری نیروی کار می‌تواند به عنوان مرحله اول یک آمارگیری ترکیبی متشکل از خانوارها و بنگاه‌های غیررسمی برای اندازه‌گیری اشتغال غیررسمی و اشتغال بخش غیررسمی مورد استفاده قرار گیرد.
سوالات اضافی مورد نظر برای گنجاندن در پرسشنامه طرح نیروی کار باید با توجه به مقررات کشورها در زمینه کار و سایر قوانین مرتبط طراحی و پرسش شود. این سوالات عبارتند از:
الف- از تمام پاسخگویان برای برآورد اشتغال بخش غیررسمی، تعداد افراد شاغل در بنگاه، تعداد افراد شاغل به تفکیک وضع شغلی و وضعیت دریافت حقوق و دستمزد شاغلان پرسش شود.
ب- برای کارکنان مستقل، کارفرماها و کارکنان فامیلی بدون مزد، وضعیت ثبت بنگاه، مجوز کسب و کار و محل انجام کار از نظر مقررات و نوع نگاه (خانه، خیابان، شرکت، مزرعه، کارگاه و...) پرسش شود.
ج- از تمام پاسخگویان برای برآورد اشتغال غیررسمی، محل اشتغال از نظر وضع مالکیت، دایمی یا موقت بودن شغل، وجود قرارداد مکتوب یا توافق، چگونگی استفاده از مرخصی استحقاقی و استعلاجی و زایمان، استفاده از بیمه سلامت، بیمه بازنشستگی و بیمه بیکاری باید پرسش شود.
در مجموع از ترکیب پاسخ‌های مربوط به این سوالات که بر ویژگی محل کار و ویژگی شغل افراد شاغل تمرکز دارند، می‌توان به آمار بخشی غیررسمی، آمار اشتغال بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی دست یافت
در همین راستا برای سنجش آمار بخش غیراسلامی، واحدهای تولید به عنوان واحد مشاهده برای اندازه‌گیری این بخش در نظر گرفته می‌شوند. حال آنکه برای اندازه‌گیری اشتغال غیررسمی، شغل‌ها را به عنوان واحد مشاهده در نظر می‌گیرند. در نهایت برای اندازه‌گیری اشتغال بخش غیررسمی و اشتغال غیررسمی مشتمل بر انواع شغل‌های زیر حاصل می‌شود.
الف-کارکنان مستقل شاغل در بنگاه‌های بخش غیررسمی که خود مالک هستند.
ب- کارفرماهای شاغل در بنگاه‌های بخش غیررسمی که خود مالک آن هستند.
ج- کارکنان فامیلی بدون مزد، صرف نظر از اینکه در بنگاه‌های بخش رسمی یا غیررسمی کار می‌کنند.
د- اعضای تعاونی‌های تولیدی که تعاونی آنها رسماً ثبت نشده باشد.
ه- مزد و حقوق بگیران شغل‌های غیررسمی بنگاه‌های رسمی، بنگاه‌های غیررسمی یا کارگران مزد بگیر در اختیار خانوار.
و- کارکنان مستقل درگیر در تولید کالا برای مصرف نهایی خانوار خود -در صورت شاغل قلمداد شدن مطابق تعریف.
توجه شود تعریف مربوط به کارکن مستقل، کارکن فامیلی بدون مزد، کارفرما، مزد و حقوق‌بگیر و اعضای تعاونی تولید در آخرین نسخه مربوط به طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی وضع شغلی توسط سازمان بین‌المللی کار ارایه شده است. در جاهایی که مزد و حقوق‌بگیران دارای شغل رسمی در بخش غیررسمی فعالیت دارند نباید به عنوان اشتغال غیررسمی در نظر گرفته شوند.
اشتغال غیررسمی خارج از بخش غیررسمی شامل انواع شغل‌های زیر می‌شود:
الف- مزد و حقوق بگیرانی که شغل غیررسمی در بنگاه‌های بخش رسمی دارند یا به عنوان کارگران با مزد در اختیار خانوارها هستند.
ب- کارکنان فامیلی بدون مزد که در بخش بنگاه‌های رسمی کار می‌کنند.
ج- کارکنان مستقلی که درگیر تولید کالا برای مصرف نهایی خانوار خود هستند، در صورت شاغل قلمداد شدن مطابق تعریف.
این گزارش در پایان می‌گوید باید ضمن پذیرش این نکته که بخش غیررسمی همیشه مضر نیست و می‌تواند به برنامه ایجاد اشتغال، تولید درآمد و کاهش فقر در کشور کمک کند، باید اذعان کرد که حال آمارهای قابل استناد برای بخش غیررسمی در کشور کاملا مشهود و ملموس است. تولید آمار اشتغال غیررسمی و آمار اشتغال بخش غیررسمی در کشور می‌تواند ضمن راهگشا بودن در پایش تحولات اقتصادی کشور، ابزاری مهم در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌سازی‌های حوزه سیاست بازار کار با رویکرد جنسیتی باشد. لذا باید نظام برنامه‌ریزی کشور به این مهم توجه نماید و ابزارهای الزم را در اختیار نظام آماری کشور و به‌ویژه مرکز آمار ایران قرار دهد تا اندازه‌گیری بخش غیررسمی در دستور کار نظام آماری کشور قرارگرفته و داده‌های لازم برای پایش گذار از اقتصاد غیررسمی به رسمی فراهم شود.
