سیل انتقال آب خزر موانع را با خود می‌برد
طرح انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی و اتصال آن به خلیج‌فارس و دریای عمان حدود ۲۵ سال پیش مطرح اما خیلی زود به فراموشی سپرده شد؛ در دولت دهم هم یک‌بار دیگر این طرح در مقیاس کوچک‌تر، یعنی انتقال آب خزر به استان سمنان، در دستور کار قرار گرفت. قرار بود در فاز نخست، آب دریای خزر را از طریق ساری به سمنان رسانده و از آنجا به مناطق مرکزی ببرند، دولت احمدی‌نژاد برای این پروژه پیمانکار هم انتخاب کرده بود و طرح را کلید زد اما در نهایت مخالفت کارشناسان، کار را به آنجا رساند که پروژه انتقال آب خزر به سمنان در حد چند متر بیل انداختن به جان دریا متوقف شود. در دولت یازدهم خبری از انتقال آب خزر نبود اما خرداد امسال بار دیگر نگرانی‌ها با سفر رییس‌جمهور به سمنان و صحبت از انتقال آب خزر به این استان جان گرفت. انتقال آب خزر، چندمین پروژه انتقال آب است که با شروع دولت دوازدهم و در دوران ریاست عیسی کلانتری در سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور بطور جدی پیگیری می‌شود و قرار است به مرحله اجرا برسد. در نخستین روزهای شروع به کار کلانتری دو پروژه انتقال آب « ونک-سولیگان» و « بن- بروجن» قطعی شد که طرح « بن- بروجن» با وجود مخالفت کارشناسانی که معتقدند اجرای این طرح سرآغاز خشکی کامل زاینده‌رود است، با سرعت در حال اجراست با این حال عزم کلانتری برای تسهیل در اجرای جدیدترین طرح انتقال آب یعنی انتقال آب از دریای خزر به سمنان، آنقدر جدی است که روز گذشته پروین فرشچی، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور را هم که مخالفت خود با طرح انتقال آب از خزر به سمنان را بارها اعلام کرده بود، برکنار کرد. خبرنگاران محیط‌زیست قرار بود از روز شنبه تا روز دوشنبه در سفری به استان گلستان و دریای خزر، با فرشچی همراه باشند که ساعاتی قبل از سفر، به آنان اعلام شد این سفر «به دلایل یکسری مشکلات» لغو شده و به زمان دیگری موکول شده است، تا اینکه روز گذشته فرشچی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اعلام کرد: «رییس سازمان محیط‌زیست در حکمی موضوع برکناری را ابلاغ کرده و از امروز دیگر معاون دریایی سازمان نیستم.» کلانتری در حالی موانع را از سر راه انتقال آب خزر برمی‌دارد که اخیرا تنش‌هایی هم درباره این موضوع در مجلس شورای اسلامی رخ داد تا جایی که نمایندگان سه استان شمالی کشور در اعتراض به این موضوع قهر کرده و قصد ترک جلسه را داشتند. اگرچه کلانتری پیش از این موافقت خود با اجرای این طرح را اعلام کرده است اما کارشناسان محیط‌زیست معتقدند اگر آب دریای خزر منتقل شود، این دریاچه به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می‌شود آن هم در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر و با ابعاد بین‌المللی.
انتقال آب، هم خزر را می‌خشکاند هم سمنان را
دوم بهمن، عیسی کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، در حاشیه جلسه کارگروه آلودگی هوای تهران در جمع خبرنگاران اعلام کرد، با کلیات طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفتی ندارد. این اظهارنظر با مخالفت کارشناسان محیط‌زیست رو به رو شد اما استاندار سمنان در واکنش به این اعتراض‌ها ایرادات محیط زیستی به این طرح را تصمیم‌گیری از روی احساس دانست. با وجود این کارشناسان همچنان بر مواضع خود مبنی بر فاجعه‌آفرین بودن این انتقال تاکید می‌کنند.
صدمات جبران‌ناپذیر انتقال آب
محمد علی بهمنیار، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری، درباره این موضوع به «تعادل» گفت: «جابه‌جایی آب از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر با توجه به اینکه آب دریای خزر شور است، باعث کاهش منابع خواهد شد و این کاهش و تبخیر آب در کنار هم و چرخش ناقص طبیعت صدمات جبران‌ناپذیری خواهد داشت. استان می‌تواند برای جبران کم آبی‌ها از منابعی همچون آب باران، تقویت و ذخیره‌سازی آب‌های زیر زمینی یا فعال کردن پخش سیلاب‌ها برای کم آبی استفاده کند. انتقال آب از یک منبع به منبع دیگر جواب نداده و کماکان شاهد مشکلات این انتقال‌ها در کشور هستیم. از طرف دیگر مازندران با توجه به کمبود بارش و تغییرات اقلیمی تاثیرگذار، منابع آبی‌اش رو به کاهش است که با انجام این انتقال به استان دیگر باعث تجدید این کم‌آبی‌ها خواهیم بود.»
او با تاکید بر اینکه آب دریای خزر به علت شوری بطور مستقیم قابل استفاده نیست و برای تبدیل کردن به آب شیرین نیاز به انجام مراحلی دارد، گفت: «آیا این عملیات در مبدا صورت می‌گیرد یا مقصد، اگر این همه آب انتقال یافته در مبدا تصفیه شد، نمک‌های زاید در کجا ریخته شود؟ برای تصفیه آب شور به شیرین باید حجم آب سه برابری استفاده کنیم تا به مقدار حداقل شوری برسد، تصفیه آب در مبدا موجبات افزایش نمک در این منطقه می‌شود و ناخواسته دریا به سمتی می‌رود که آب کمتر و نمک بیشتری خواهد داشت، در این صورت چه اتفاقی برای اکوسیستم می‌افتد؟ در نهایت در بلندمدت چیزی شبیه دریاچه ارومیه و بدتر از آن اتفاق می‌افتد، این انتقال به بررسی بسیار دقیق و تغییرات اکوسیستمی دارد که آیا این منافع با هزینه بسیار سنگین پاسخ گو است.اگر روند چرخش سیستم دریای خزر را بررسی کنیم، در ۳۰ سال پیش ما شاهد بالا آمدن آب دریا بودیم که منجر به دیوار چینی‌ها و عقب‌نشینی‌ها شد؛ دخالت در امورات طبیعی سیستم موجب تشدید وضعیت می‌شود. ما روز به روز شاهد بارش کمتر هستیم و این تغییرات اقلیمی به سمتی بوده که بر طبیعت تاثیرگذار است، بارش‌ها در مازندران ثابت نیست و مازندران در گذر زمان با کمبود آب مواجه خواهد شد.»
عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری معتقد است اگر بررسی‌های تئوری به نتایج مطلوب برسد اما در مرحله اجرایی انتقال درست صورت نگیرد باید منتظر فاجعه‌ای بزرگ بود. بهمنیار بیان کرد: « در کوتاه‌مدت ممکن است همه‌چیز عالی باشد و اشتغالی صورت گرفته یا درختی سبز شود اما در بلندمدت هر دو استان به سمت خشکسالی، شوری و کویری شدن خواهد رفت و انجام این پروژه قطعا مناسب نبوده و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد تا منافع ملی و منطقه به خطر نیفتد.»
از تجربه‌های گذشته درس بگیریم
از طرف دیگر عبدالواحد خالدی، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس هم بر این باور است که انتقال آب دریای خزر مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی را برای مردم مازندران در بردارد. او درباره این موضوع بیان کرد: « در انتقال آب خزر کیفیت آب از لحاظ شوری از جمله مسائل مهمی است که در مورد انتقال آن به سمنان باید مورد بررسی قرار گیرد. این پروژه در دنیا دیگر انجام نمی‌شود مگر در کشورهای خاصی که مشکل آب شرب دارند و انتقال آب آن با هدف تامین آب شرب منطقه باشد و چون از لحاظ سیاسی و امنیتی تامین این امر حائز اهمیت بوده انجام می‌شود. میزان برداشت چه حجمی از آب خزر در انتقال آبی بسیار دارای اهمیت بوده چرا که موجب عقب‌نشینی سواحل و مشکلات زیست محیطی خواهد بود.»
او افزود: «کیفیت آب در مبدا و اضافه شدن برخی آلاینده‌ها به آن در مقصد موضوعی است که باید مورد بررسی قرار گیرد چرا که در استان مقصد آب مصرفی تبدیل به فاضلاب شده و قرار است این حجم از فاضلاب به کجا برود. انتقال آب خزر به دو روش سقلی یعنی با توجه به شیب زمین تونل احداث شده و این مستلزم این است تا استان مقصد در ارتفاع پایین‌تر از مبدا باشد که منطقه سمنان بالاتر از خزر است و دومین راه پمپاژ آب به وسیله دستگاه پمپاژ که در قسمتی از خزر نصب می‌شود صورت می‌گیرد. مقدار پمپاژ آب در هر ثانیه مهم بوده چون می‌تواند موجب مکش رسوبات شده و روی صنعت صید و صیادی که در مازندران رواج دارد تاثیرات زیادی از محل پمپاژ تا چند کیلومتر داشته باشد.»
خالدی بیان کرد: «پمپاژ آب خزر و عقب رفتن ناگهانی و سریع در یک دوره کوتاه زندگی بسیاری از گونه‌ها که در عمق کم سواحل زندگی می‌کنند را به خطر می‌اندازد و تا ایجاد بستر کم عمق جدید دریا محیط لازم برای تخم‌ریزی و ادامه حیات اینگونه‌ها نبوده و قطعا چرخه زندگی آنها با خطر مواجه است. متاسفانه در کشور تمامی جوانب برای انجام چنین پروژه‌هایی بررسی نشده و بعد از اجرا شدن طرح به مدت 10 تا 20 سال آینده آن متوجه مشکلات عمده و غیرقابل جبران خواهیم شد همانند پروژه انتقال آب کوهرنگ چهار محال بختیاری به زاینده رود اصفهان که دو استان را دچار چالش‌های جدی کرده است.»
