اعتراض انگلیس به لغو قرارداد نفتی دارسی

بیست و دوم فروردین 1312، رضاخان در واکنش به اعتراض «سر جان کدمن» مدیرکل و رییس هیات‌مدیره شرکت نفت ایران و انگلیس که به موضوع لغو پیمان دارسی اعتراض کرده و خواستار تمدید اعتبار آن تا 60 سال دیگر شده بود گفت: «ما که 30 سال به گذشته لعنت کردیم حاضر نیستیم بپذیریم که 50 سال هم آیندگان به ما لعنت بفرستند» اما تنها 45 روز پس از این سخنان رضاخان پیمان تمدید قرارداد جدیدی تقریبا به همان شکل با انگلیسی‌ها امضا کرد!  

سال 1280ش/1901م بود که در دوران مظفرالدین شاه قاجار، امتیاز کشف و بهره‌برداری از نفت ایران برای مدت 60 سال به یکی از اتباع انگلیسی به نام دارسی واگذار شد. تلاش‌های شرکت دارسی در سال 2871ش/1908م در منطقه مسجدسلیمان به بار نشست و نفت از چاه حفر شده فوران زد. آن‌روز سرآغاز تسلط چند ده‌های استعمار انگلیس بر نفت گرانبهای ایران بود. چند ماه بعد شرکت نفت ایران و انگلیس (Anglo-Persian Oil Company) با سرمایه دو میلیون لیره تشکیل شد و تمام حقوق امتیازنامه دارسی به شرکت جدید انتقال یافت. دارسی نیز در هیات‌مدیره شرکت عضویت داشت.  در سال 1311 شرکت نفت ایران و انگلیس به دولت ایران اطلاع داد که حق السهم دولت ایران بابت عایدات نفت در سال قبل فقط سیصد و دو هزار لیره شده است، در حالی که در سال 1310 عایدات ایران از این بابت چهار برابر این مبلغ بود. این تقلیل فاحش مورد اعتراض دولت ایران قرار گرفت و تقاضای رسیدگی کرد ولی چون شرکت نفت زیر بار نرفت رضاخان به تصور اینکه می‌تواند به آسانی امتیاز نفت را لغو کند در شب 6 آذر ماه 1311 در حضور هیات وزیران امتیازنامه دارسی و پرونده نفت را در آتش بخاری انداخت و به وزیرانش دستور داد بی‌درنگ امتیاز را ملغی کنند که فردای آن روز عملی شد. به دنبال الغای امتیاز نامه دارسی دولت بریتانیا مداخله کرد و شکایتی از ایران به جامعه ملل تقدیم نمود. در شکایت بریتانیا الغای یک طرفه امتیاز از سوی ایران در حکم مصادره نامشروع و تخلف از موازین حقوق بین‌الملل تلقی شده بود.

دعوی بریتانیا و ایران در شورای جامعه ملل مطرح گردید لیکن رییس شورا که وزیر خارجه وقت دولت چکسلواکی بود پیشنهاد کرد که طرفین یک بار دیگر بکوشند تا اختلاف خود را از طریق مذاکرات مستقیم فیصله دهند و رسیدگی شورا تا حصول نتیجه مذاکرات معوق بماند .  این پیشنهاد مورد موافقت شورا و طرفین دعوی قرار گرفت و بلافاصله مذاکرات در میان دو طرف شروع شد و به امضای قرارداد امتیاز جدیدی منتهی شد.

در امضای قرارداد از سوی ایران تقی‌زاده به عنوان وزیر دارایی و از طرف مقابل سرجان کدمن رییس کل شرکت نفت حضور داشت. به موجب این قرارداد، که در 7 خرداد 1312 (1933م) به تصویب مجلس شورای ملی رسید، مساحت ناحیه امتیاز به منطقه خوزستان و کرمانشاه تقلیل یافت و این مقدار تقریباً بیست درصد مساحت ناحیه امتیازی بود که بر وفق امتیازنامه دارسی

در اختیار صاحب امتیاز گذاشته شده بود. امتیازنامه جدید موجب افزایش درآمد ایران گردید ولی مدت امتیاز را که می‌بایستی در 1340 به پایان برسد تا 1386 تمدید کرد.  فضای بسته سیاسی دوران استبدادی رضاخان اجازه نداد تا ملت و رهبران ملی و اسلامی از قرارداد 1933 بطور کامل مطلع شده و در برابر آن مقاومت نمایند تا اینکه بعد از سقوط رضاخان و ایجاد فضای سیاسی نسبتا باز سیاسی برخی از نمایندگان مجلس به تنظیم این قرارداد اعتراض کردند. تقی‌زاده امضا‌کننده قرارداد نیز بعدها اعتراف کرد که قرارداد را تحت فشار دولت بیگانه و خیانت رضاخان امضا کرده است. این قرارداد ننگین در ماجرای نهضت ملی نفت لغو شد.