افق تجارت با همسایه شرقی در 2021

تعادل|

ایران با همسایه شرقی خود، وارد فاز تازه‌ای از گفت‌وگوهای اقتصادی شده تا عصر جدیدی را در تجارت خارجی رقم بزند. توسعه همکاری‌ها با پاکستان در شرایطی که ایران درتیررس تحریم‌های امریکا قرار دارد از اهمیت بالایی برای ایران هم از لحاظ سیاسی و هم اقتصادی برخوردار است. از بعد تجاری، براساس آخرین آمارها، ارزش تجارت دوجانبه میان «ایران» و «پاکستان» به کمتر از 1.5 میلیارد دلار در سال می‌رسد، اما با آمدن «عمران خان نیازی» نخست وزیر پاکستان به تهران و دیدار با رییس‌جمهوری، تصمیم مقامات دو کشور بر این است که این رقم در افق 2021 به 5 میلیارد دلار افزایش یابد. حال از آنجا که مبادلات دو کشور به صورت«مرزی» و «تجارت پایاپای محلی» صورت می‌گیرد، مشکلی در زمینه تبادل پولی وجود ندارد، اما «برقراری ارتباطات بانکی» و «نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد» را می‌توان دو فاکتور اثر گذار در دستیابی به این هدف تعریف شده، دانست. در این میان اما بخش خصوصی، دلایل عدم دسترسی به تجارت 5 میلیارد دلاری بین دو کشور را تاکنون، «نبود استراتژی بلندمدت»، «موانع تجاری، تعرفه‌ای، بانکی و حمل‌ونقلی»، «عدم کارایی تعرفه ترجیحی منعقد شده میان دو کشور (شامل 640 قلم کالا) » عنوان می‌کنند. از این رو، پیشنهاد آنها «صفر شدن تعرفه‌ها» یا تجدید نظر روی تعرفه‌های ترجیحی است؛ چراکه تعرفه‌های بالا را عامل کاهش تجارت ایران و پاکستان می‌دانند.

   برشی از روابط سیاسی و تجاری با پاکستان

پس از فراز و نشیب‌های فراوان در روابط سیاسی و اقتصادی ایران و پاکستان، نخست‌وزیر این کشور بالاخره وارد تهران شد و با حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران دیدار کرد. «عمران خان نیازی» نخست‌وزیر پاکستان در حالی به تهران سفر کرده که طی سال‌های اخیر مسائل مرتبط با حملات تروریستی و قاچاق مواد مخدر به‌شدت روابط دو کشور را تحت تأثیر قرار داده است؛ با این حال ایران و پاکستان به عنوان دو کشور همسایه همچنان از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای تجارت با یکدیگر به‌ویژه از طریق بندر چابهار و بندر گوادر برخوردارند. حوادث امنیتی در مناطق مرزی ایران و پاکستان هر از گاهی باعث گلایه دو طرف از یکدیگر می‌شود. برخی ناامنی‌ها در مناطق مرزی مشترک باعث شده است که بسیاری از شرکت‌های دو کشور تمایل چندانی به صادرات کالا به دیگری به‌صورت زمینی نداشته باشند؛ هرچند هنوز هم بخش زیادی از تجارت بین ایران و پاکستان از طریق مرزهای زمینی انجام می‌شود.

اما روابط تجاری ایران و پاکستان در چه وضعیتی قرار دارد؟ براساس آخرین آمارهای منتشر شده از سوی نهادهای مرجع ایرانی، ارزش تجارت دوجانبه میان «ایران» و «پاکستان» کمتر از 1.5 میلیارد دلار در سال است اما دو کشور تصمیم دارند این رقم را در افق 2021 به 5 میلیارد دلار برسانند. اما برقراری ارتباطات بانکی و نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد از ملزومات اصلی دستیابی به هدف 5 میلیارد دلاری عنوان شده است. آمارهای ارایه شده از سوی سازمان توسعه تجارت ایران، حاکی از این است که ایران در 11 ماهه نخست سال 1397 حدود 1.12 میلیارد دلار کالا شامل «ماشین‌آلات صنعتی»، «کاشی و موزاییک»، «اقلام ساختمانی» و «محصولات پتروشیمی» به «پاکستان» صادر کرده که این رقم در مقایسه با دوره مشابه سال قبل از آن (1396)، حدود 38 درصد افزایش را نشان می‌دهد. در مقابل اما صادرات پاکستان به ایران طی همین دوره با افت 27 درصدی نسبت به دوره مشابه سال 1396 به حدود 264 میلیون دلار رسیده است. «کاغذ»، «شکر»، «گوشت قرمز»، «غلات عمده» از جمله اقلام صادراتی «پاکستان» به ایران را تشکیل می‌دهند. از دیگرسو، «پاکستان» از سال 2002 تاکنون به دلیل ضعف در زیرساخت‌ها و بعضاً حتی نبود زیرساخت‌های تولید برق در استان بلوچستان این کشور، برای تأمین برق مورد نیاز خانوارها و صنایع این استان اقدام به واردات برق از ایران کرده است. در حال حاضر پاکستان روزانه 100 مگاوات ساعت برق از ایران وارد می‌کند.

در همین رابطه، روز گذشته رضا رحمانی، وزیر صنعت، معدن و تجارت کشورمان با «عبدالرزاق داود»، مشاور نخست‌وزیر پاکستان دیدار و گفت‌وگو کرد. «موضوع گسترش مناسبات تجاری بین تهران- اسلام‌آباد» از سرفصل‌های مهم در این دیدار بود و براساس آن دو طرف خواستار رفع موانع تجارت بین ایران و پاکستان شدند. از آنسو، رحمانی با اشاره به ضرورت رفع موانع تجاری و تسهیل تجارت، خواستار سرمایه‌گذاری مشترک بین فعالان اقتصادی دو کشور به ویژه در استان‌های همجوار شد. او همچنین بر لزوم فعال شدن کمیته مشترک ایران و پاکستان تاکید کرد و «گسترش گذرگاه ها» و «بازارچه‌های مرزی» را یکی از راه‌های توسعه مناطق مرزی دو کشور دانست. علاوه بر این، «تبادل هیات‌های تجاری»، «برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی دو کشور» و «همکاری در زمینه تولید مشترک» از دیگر موضوعات مورد تاکید وزیر صنعت، معدن و تجارت در دیدار با مقام پاکستانی بود. پیش از این نیز، وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران با اشاره به چشم‌انداز دستیابی به حجم 5 میلیارد دلاری مناسبات تجاری بین ایران و پاکستان تا سال 2021، ابراز امیدواری کرد که با برقراری روابط بانکی و نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد این مهم محقق شود.

   راه نفوذ در بازار پاکستان ؟

با این حال اما، فعالان اقتصادی معتقدند که با توجه به تقاضای رو به گسترش بازرگانان و فعالان اقتصادی دو کشور و نیز ظرفیت و توانمندی‌های دوجانبه و همچنین جذابیت و کیفیت مناسب کالاهای ایرانی برای مردم پاکستان، انتظار می‌رود در صورت برقراری کانال‌های مستقیم بانکی بین دوکشور، افزایش چند برابری مبادلات تجاری دو کشور را شاهد باشیم. به گفته فعالان اقتصادی، با وجود مناسبات خوب سیاسی و امنیتی ایران و پاکستان فضای حاکم بر تعاملات اقتصادی ایران و پاکستان متناسب با این روابط گسترش نیافته است.

در همین رابطه، رییس اتاق مشترک ایران و پاکستان می‌گوید: اگرچه مدت‌هاست ایران و پاکستان می‌خواهند حجم تجارتشان را به 5 میلیارد دلار برسانند، اما به دلیل نبود استراتژی بلندمدت و موانع تجاری، تعرفه‌ای، بانکی و حمل‌ونقلی، موفق نبوده‌اند. عبدالحکیم ریگی‌میرجاوه در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران، درباره هدف مشترک تجاری دو کشور می‌گوید: بازار 200 میلیون نفری پاکستان بازار خوبی برای تجار ایرانی است و ایران هم کشوری ثروتمند است اما ما نتوانسته‌ایم از این ظرفیت‌ها به‌درستی استفاده کنیم. او دلیل این مساله را چنین توضیح می‌دهد: روال بازار تجاری ایران و پاکستان عادی است که برای آن هیچ برنامه‌ریزی بلندمدتی تدوین‌ نشده و هیچ استراتژی منسجمی ندارد. او ادامه می‌دهد: ایران، پاکستان به همراه ترکیه همکاری تجاری خود را در سازمان اکو شروع کرده‌اند اما در عمل به نتیجه خاصی نرسیده است. ما اشتراک زیادی با پاکستان داریم اما در بخش تجارت و ترانزیت هرگز نتوانسته‌ایم با استراتژی منسجمی از این فرصت‌ها بهره بگیریم.

به گفته رییس اتاق مشترک ایران و پاکستان، «نداشتن برنامه درازمدت» مانع اصلی گسترش تجارت بین دو کشور است. با این روال به‌هیچ‌وجه نمی‌شود به تجارت 5 میلیارد دلار رسید. به گفته او، اولین مانع، اولویت‌های تجاری بین دو کشور است. مثلا ایران به دلیل حمایت از محصولات تولیدشده در داخل به پاکستانی‌ها اجازه صادرات میوه‌هایی مثل مرکبات به ایران را نمی‌دهد. یا در روزهای اخیر اگرچه قیمت پیاز به‌شدت بالا رفته بود ولی اجازه واردات پیاز از پاکستان را که تولیدکننده این محصول است، ندادند.

او مانع بعدی را «مانع تعرفه‌ای» عنوان می‌کند و می‌گوید: تعرفه‌های تجاری بین دو کشور بسیار بالاست و هنوز تعرفه ترجیحی بطور کامل برقرار نیست. یعنی محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های تعرفه‌ای مانعی بزرگ بر سر راه تجارت دو کشور است. رییس اتاق مشترک ایران و پاکستان بر این باور است، « صفر شدن تعرفه‌ها» برای دست یافتن به تجارت 5 میلیارد دلاری، نقش مهمی دارد.

اما برقراری تجارت ترجیحی چه موانعی دارد؟ ریگی میرجاوه در پاسخ به این سوال می‌گوید: میان ایران و پاکستان قرارداد تعرفه ترجیحی بسته‌شده، که شامل 640 قلم کالا است. این تعرفه ترجیحی عملاً کارایی ندارد و از کالاهای کمی در تعرفه‌های ترجیحی استفاده می‌کنیم که حدود 120 قلم کالا است. درخواست ما این است که اگر امکان صفر شدن تعرفه‌ها نیست حداقل روی تعرفه‌های ترجیحی تجدیدنظر کنیم و با تقلیل 640 کالا به 120 کالا کارایی تعرفه‌های ترجیحی را افزایش دهیم. دلیل این مشکلات نداشتن استراتژی منسجم برای تجارت بین دو کشور است.

رییس اتاق مشترک ایران و پاکستان، در عین حال، پیشنهاد بخش خصوصی را صفر شدن تعرفه‌ها میان دو کشور عنوان می‌کند. بنابه اظهارات او، تعرفه‌های بالا عامل کاهش تجارت ایران و پاکستان است و برای گسترش مرزها نیاز به بازنگری در تعرفه‌ها و تجارت آزاد داریم. اواما الزام تجارت آزاد را مصوبه مجالس دو کشور می‌داند؛ اگرچه برای تعرفه ترجیحی هم مصوبه قانونی وجود دارد اما ولی اجرایی نمی‌شود. ریگی میرجاوه، همچنین سیستم حمل‌ونقل نامناسب را از مشکلات بر سر راه تجارت دو کشور می‌داند و توضیح می‌دهد: هنوز جاده امن و خوبی بین دو کشور وجود ندارد؛ سیستم راه‌آهن بین دو کشور برای چندین دهه قبل است و هنوز خط هوایی میان زاهدان-کراچه و برعکس برقرار نیست. توسعه مرزی و ترانزیتی، گمرک 24 ساعته و کاهش تعرفه‌ها موجب افزایش تجارت میان دو کشور خواهد شد. از طرفی در نبود آبادانی، حتماً امنیت تضعیف می‌شود.

ریگی میرجاوه، درباره وضعیت ارتباطات بانکی بین ایران و پاکستان نیز می‌گوید: ارتباط بانکی بین ایران و پاکستان بسیار مشکل است. باید مکانیزمی برای انتقال پول ایجاد شود. پیشنهاد بخش خصوصی این است که رابطه پولی بر مبنای «ریال و روپیه» توسعه یابد. او در کنار نهایی شدن موافقت‌نامه تجارت آزاد که از ملزومات اصلی دستیابی به هدف 5 میلیارد دلاری است، به بازارچه فعال بین مرزی نیز اشاره می‌کند. به گفته او، اگرچه این بازارچه در ایران فعال است اما طرف پاکستانی برای داشتن چنین بازارچه‌ای اهمیت خاصی نمی‌دهند و چنین فکر یا تعهدی برای توسعه بازارچه ندارند. رییس اتاق مشترک ایران و پاکستان می‌گوید: ما این پیشنهاد را به سفیر پاکستان در ایران هم ارایه داده‌ایم ولی متاسفانه نبود استراتژی منسجم تجاری، از بزرگ‌ترین عوامل بازدارنده تجارت میان دو کشور است؛ در چنین شرایطی رسیدن به حجم تجارت پنج میلیارد دلار در سال کار دشواری است. این هدف به همت دولت و مجلس هر دو کشور نیاز دارد.

   تجارت پایاپای دو همسایه

از دیگرسو، مدت کوتاهی پس از امضای توافق هسته‌ای موسوم به برجام بین ایران و کشورهای 1+5، تهران و اسلام‌آباد تصمیم گرفتند با وجود گشایش‌های ناشی از لغو تحریم‌های بانکی علیه ایران، دلار را از مبادلات تجاری دوجانبه خود حذف و پول ملی (ریال ایران و روپیه پاکستان) را جایگزین آن کنند.

در همین رابطه، نایب‌رییس اتاق ایران و پاکستان می‌گوید: مردم ایران و پاکستان در دو استان مرزی روابط تجاری بسیار نزدیکی با هم دارند و این روابط به‌صورت 100 درصد تجارت پایاپای است. به گفته امان‌الله شهنوازی، با توجه به اینکه پاکستان عضو سازمان تجارت جهانی است مهم‌ترین مشکلات مبادلاتی دو کشور بعد از تحریم مشکلات بانکی در «انتقال ارز» است. او با بیان اینکه کشور پاکستان نمی‌تواند برای تجار ایرانی ال سی بازگشایی کند، افزود: پیشنهاد ما برای حل این مشکل افزایش مبادلات محلی و انجام مبادلات با «ریال» و «روپیه» است. شهنوازی با اشاره به اینکه 2 کارخانه سیمان در استان سیستان و بلوچستان که با ظرفیت صدرصدی فعالیت می‌کنند، گفت: این موضوع زمینه را برای صادرات سیمان از این استان به پاکستان فراهم کرده؛ اما بخشنامه‌های زیاد و تصمیمات مختلف تجارت مرزی میان دو کشور را با مشکلاتی مواجه کرده است. بنابه اظهارات او، زمانی صادرات کالایی ناگهان ممنوع می‌شود، ما بازار صادراتی خود را در پاکستان از دست می‌دهیم. برای مثال ممنوعیت صادرات نخود ایران به پاکستان باعث شد امریکا و کانادا جای ایران را در تأمین نخود پاکستان بگیرند. شهنوازی این را هم گفت که در حال حاضر قیمت پیاز در پاکستان حدود 2 هزار تومان است که با واردات از این کشور ما می‌توانیم پیاز را در دورترین استان‌ها به قیمت نهایی 4 هزار تومان بفروشیم اما اجازه واردات را نداریم در حالی که قیمت پیاز در داخل حداقل 10 هزار تومان است.