نگاه‌ها به سوی آبخیزداری
برنده سیل امسال، سدهایی بودند که در غیاب رونق آبخیزداری، نقش قهرمان را در نجات شهرها بازی کردند. فارغ از اینکه نهضت سدسازی در ایران تاکنون آسیب‌های بسیاری به محیط‌زیست وارد کرده است اما حالا به صورت مقطعی خسارت‌ها فراموش شده و همه جا صحبت از نقش کلیدی سدها در حفاظت از حریم مناطق سیل‌زده است. اما کارشناسان محیط‌زیست معتقدند اگر زیرساخت‌های آبخیزداری در مناطق سیل‌خیز گسترش داشت، نه نیاز به هزینه آنچنان برای ساخت سد بود و نه سیل تا این اندازه خسارت‌بار می‌شد. با این حال سدسازی در ایران همواره موافقان و مخالفان خود را داشته است. طرفداران سدسازی آن را به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی کشورها معرفی می‌کنند و می‌گویند که سدها نقش غیرقابل انکاری در تامین آب شرب و توسعه کشاورزی در کشور خشک و نیمه خشکی مثل ایران دارند. اما منتقدان سدسازی بر این باورند که سدها از طرفی تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور را تهدید می‌کنند و از طرف دیگر با توجه به اینکه بر اساس آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری تبخیر در ایران سه برابر متوسط جهانی است و سالانه ۲۵۰ میلیون متر مکعب خاک به سدها وارد می‌شود این کار توجیه اقتصادی و زیست محیطی ندارد و باید با راهکارهای دیگری آب را در کشور ذخیره کنیم همچنین سیلاب باید در حوضه‌های آبخیز توسط عملیات آبخیزداری کنترل شود نه در پایین دست توسط سدها.
سدها راه کنترل سیل نیستند
اگرچه به دنبال سیل‌های اخیر برخی بر این باور بودند که سدها تنها راه‌حل کنترل و مهار آب است اما مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری معتقد است سدها راه کنترل سیل نیستند. هوشنگ جزی درباره این موضوع بیان کرد: سیل باید از بالادست حوضه آبخیز کنترل شود نه در خروجی آن. در کشور ما اغلب بارش‌ها در فصل‌هایی اتفاق می‌افتد که نیازی به آن نداریم پس باید بتوانیم با استفاده از روش‌های مختلف آب را ذخیره کنیم و مانع هدر رفت آن شویم. سنتی‌ترین روش ذخیره آب در کشور ما قنات است. قنات‌ها می‌توانند آب را در زمین نفوذ دهند و جلوی تبخیر آن را بگیرند.
هوشنگ جزی افزود: سدسازی یکی از راه‌های کنترل آب است اما سدسازی استانداردهای خاص خود را دارد. ابتدا باید مشخص کنیم که چند درصد از آب قابل دسترس را می‌توانیم در سدها نگهداری کنیم. بطور معمول گفته می‌شود که می‌توان حدود ۴۰ درصد از آب قابل دسترس را در سدها ذخیره کرد که این مقدار در ایران چیزی حدود ۴۰ میلیارد مترمکعب است. اگر سدهای ما در کشور ظرفیتی بیش از این مقدار داشته باشند به اکوسیستم فشار وارد می‌شود.
جزی با تاکید بر اینکه تبخیر آب در کشور ما سه برابر متوسط جهانی است، گفت: در این شرایط نمی‌توانیم در کشور آب را روی سطح زمین ذخیره کنیم و باید در کنار سدسازی‌های اصولی از روش‌های مکملی استفاده کنیم تا آب را به داخل زمین نفوذ دهیم. متاسفانه در ایران از تکنیک‌های نفوذ آب به درون زمین غفلت شده و به همین دلیل است که سدسازی در کشور رواج دارد.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینکه آبخیزداری روشی است که می‌تواند در طول حوضه آبخیز سرعت سیلاب را کاهش دهد و امکان نفوذ آن به زمین را فراهم کند، اظهار کرد: با عملیات آبخیزداری می‌توانیم استحصال آب باران را افزایش دهیم و به کاهش تبخیر کمک کنیم.
وی با اشاره به اینکه تنها از طریق آبخیزداری می‌توانیم چشمه‌ها و قنوات را تغذیه کنیم، گفت: پس از سیل‌های اخیر برخی از طرفداران سدسازی به نقش سد در کنترل سیل تاکید می‌کنند و برخی منتقدان نیز می‌گویند که سدها هیچ تاثیری بر کنترل سیلاب ندارند. در این باره باید توضیح داد که سدها مخزنی برای کنترل سیلاب دارند و شاید بتوانند در پایین‌دست خود تا حدی سیلاب را کنترل کنند اما در بالادست اینگونه نیست.
جزی با بیان اینکه نمی‌توانیم در هر آبراه‌های سدهایی با ارتفاع بلند بسازیم، تصریح کرد: احیای پوشش گیاهی و ایجاد سدهایی با بندهای کوتاه کارعملیات آبخیزداری است که سبب کنترل بارش‌ها به بهترین شکل ممکن می‌شود. در سیل‌های اخیر در مناطقی که عملیات آبخیزداری صورت گرفته بود خسارات سیل تا حدی زیادی کاهش یافت.
چرا آبخیزداری در مهار سیل موثرتر است؟
اظهارات مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در حالی است که کارشناسان منابع طبیعی معتقدند آبخیزداری علاوه بر آنکه در مدیریت و مهار سیل نقش دارد، در واقع نوعی مدیریت همه‌جانبه حوزه آبخیز است. بر اساس مفاد برنامه پنجم توسعه و به منظور رسیدن به شاخص‌های جهانی در افق 1404 ارتقاء شاخص فعلی به پنج تا هشت تن در هکتار در پایان سند افق 1404 برنامه‌ریزی شده و در دستور کار قرار گرفته است. تبعات این میزان فرسایش خاک بالغ بر 236 میلیون مترمکعب رسوب‌گذاری در مخازن پشت سدها و به میزان حدود500 میلیون متر مکعب رسوب‌گذاری در شبکه‌های آبیاری و زهکشی
جدید و سنتی و از دسترس خارج شدن هزاران هکتار اراضی کشاورزی است که با اجرای طرح‌های آبخیزداری بسیاری از این معضلات حل می‌شود. محمد مهدوی، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران درباره این موضوع به «تعادل» گفت: هدف آبخیزداری این است که سرمایه را در جهت مناسب و همسو با یکدیگر صرف کند، به گونه‌ای که فعالیت‌های مختلف، در جهت هم باشد و به پیشبرد اهداف هم کمک کند. برای مثال ممکن است از یک طرف تخریب مراتع و تشدید سیل رخ دهد و از طرف دیگر به دامداری سنتی کمک شود که این دو کار، متناقض است و گاهی اوقات بودجه‌ها بر ضد هم عمل می‌کند و آبخیزداری در واقع از چنین کارهایی جلوگیری می‌کند.آبخیزداری یعنی اینکه بتوان از حوزه آبخیز به حالت بهینه و بدون گذشتن از مرزهای قرمز بوم‌شناختی که تخریب و سیل و رانش ایجاد می‌کند، بهترین بهره‌برداری را انجام داد.
او افزود: مدیریت آبخیزداری درباره مسائلی همچون تراشیدن جنگل و تبدیل آن به ویلا یا مراکز صنعتی و کارخانه و زمین کشاورزی و استخر پرورش ماهی و تلفیق این کارها به صورتی که مخرب نباشد به ما راهکار می‌دهد. اگر آبخیزداری بطور مناسب انجام و کاربری هر منطقه‌ای مشخص شود بسیاری از مشکلات موجود پیش نمی‌آید.
استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران بیان کرد: احداث سازه‌های مختلف، بخشی از اقدامات آبخیزداری محسوب می‌شود و بخش دیگر مربوط به کارهای غیر سازه‌ای است که از طریق حفظ و توسعه پوشش گیاهی با هدف افزایش نفوذ بارندگی و کاهش رواناب صورت می‌گیرد. اقدامات زیستی ما نظیر افزایش پوشش گیاهی باعث می‌شود در همان زمانی که بارندگی رخ می‌دهد حداکثر نفوذ آب در خاک رخ دهد و آب جریان پیدا نکند که این حالت بسیار بهتر از آن است که جریان آب راه بیفتد و ما در مسیر آب با ساخت گابیون و سنگ چین بخواهیم جلو آن را بگیریم. در آبخیزداری کارهای مختلفی برای مهار آب انجام می‌شود، برای مثال با اجرای طرح‌های مرتعداری سعی می‌کنیم پوشش گیاهی را به سمت اوج (climax) ببریم زیرا هر چه پوشش گیاهی بیشتر باشد میزان نفوذ آب در خاک افزایش و رواناب کاهش می‌یابد. نتیجه چنین اقدامی آن است که زمانِ رسیدن آب به مناطق پایین‌دست زیاد می‌شود و از اینکه در زمانی کوتاه، حجم عظیمی از آب، از سمتِ آب‌پخشان به سمت خروجی حوزه برود جلوگیری می‌شود که در کاهش آبدهی و خطر سیل موثر است.
