زنانه شدن مهاجرت
سراج‌الدین محمودیانی استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز معتقد است: زنان به واسطه مهاجرت به دنبال افزایش توانمندی‌های خود در مقصد یا به تعبیری به دنبال در متن قرار گرفتن هستند؛ یعنی زنان، مهاجرت را راهبردی جهت گریز از انواع محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مبدأ به کار می‌گیرند. پژوهشگر ایرنا در این خصوص با وی گفت‌وگو کرده است.
اصطلاح «زنانه شدن مهاجرت» چیست؟
توجه به مهاجرت زنان تازه اتفاق افتاده است و بطور روزافزونی اصطلاح «زنانه شدن مهاجرت» برای توصیف این پدیده جدید استفاده می‌شود. زنانه شدن مهاجرت از ابعاد جدید مهاجرت است که به‌طور گسترده‌ای و به ویژه در میان کشورهای آسیایی فراگیر شده است. زنانه شدن مهاجرت را می‌توان از نظر کمّی به عنوان پدیده‌ای تعریف کرد که بیش از 50 درصد مهاجران را زنان تشکیل می‌دهند و در بُعد کیفی، زنان دیگر فقط مهاجران تبعی نیستند که فقط دنباله رو خانواده باشند.
مهاجرت میان شهری زنان در ایران در چه وضعیتی به سر می‌برد؟
ادبیات مهاجرت در ایران در حوزه زنان و مسائل اقتصادی و اجتماعی زنانِ مهاجر رشد نداشته است. در ایران عوامل فرهنگی اغلب مانع مهاجرت مستقل زنان شده و به نظر می‌رسد شکل رایج مهاجرت زنان از نوع مهاجرت‌های خانوادگی باشد. داده‌های سرشماری‌ها نشان می‌دهد که زنان ایرانی در جریان مهاجرت داخلی همواره حضور گسترده‌ای داشته‌اند بطوری که در دوره 1385تا1390خورشیدی از یک میلیون و 965 هزار و 491 تن مهاجر جابه‌جا شده در میان استان‌های کشور تعداد 874 هزارو 204 تن آنان (یعنی حدود 44 درصد از مهاجران) را زنان تشکیل داده‌اند. در دوره پنج ساله 1390 تا 1395 خورشیدی نیز از 2 میلیون و 62 هزار و 954 تن مهاجر میان استانی تعداد 981 هزار و 648 تن را مهاجر زن به خود اختصاص داده است؛ یعنی بیش از 47 درصد مهاجران میان استانی در کشور را زنان تشکیل می‌دهند که به نوعی بیانگر زنانه شدن مهاجرت‌های داخلی در ایران است.
این افزایش مهاجرت داخلی زنان را باید ناشی از تغییر در وضعیت اجتماعی آنها دانست .وضعیت اجتماعی زنان چه تغییری پیدا
کرده است؟
وضعیت اجتماعی زنان ایرانی در سال‌های گذشته بهبود پیدا کرده و گسترش فرصت‌های آموزشی و تحصیلی برای زنان در مقایسه با مردان به شکلی قابل توجه‌ای صورت گرفته است. در سال‌های گذشته شکاف تحصیلی میان 2 جنس مرد و زن تا حد زیادی محو شده و این امر در تعریف دوباره جایگاه و نقش زنان در خانواده و حتی در جامعه عنصری مهم به حساب می‌آید. امروزه تعداد زنان حاضر در سطوح تحصیلی دانشگاهی بر تعداد مردان افزایش یافته اگرچه این بهبودها برای مردان نیز اتفاق افتاده اما شدت و قدرت بیشتر آن برای زنان به کمتر شدن شکاف جنسیتی در وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردان و زنان انجامیده است. موقعیت زنان در زمینه‌های آموزش، بهداشت و تصمیم‌گیری در خانواده در قیاس با مردان روند بهتری طی می‌کند.
توجه به مهاجرت زنان در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. چرا؟
برخلاف شواهد که می‌تواند از بهبود وضعیت زنان در خانواده و به دنبال آن افزایش قدرت زنان در تصمیم‌گیری‌های خانواده حکایت داشته باشد اما بیشتر مطالعات مهاجرت در بررسی‌های خود بر نقش مردان تأکید کرده و زنان را مهاجر تبعی به شمار آورده‌اند و در برخی موارد با این فرض که زنان به تبعیت از همسران خود مهاجرت می‌کنند از جامعه آماری تحقیق کنار گذاشته شده‌اند. کم توجهی به موقعیت و نقش زنان در ادبیات مهاجرت در ایران تا حدی ریشه در نقشی دارد که زنان در فرهنگ سنتی ایرانیان بازی می‌کنند. در ایران مانند بسیاری از جوامع دیگر، تفکیک جنسیتی نقش‌های اجتماعی به منظور حفظ سازمان اجتماعی خانواده و جامعه دیده شده است.
مهاجرت برای زنان چه کارکردی‌هایی دارد؟
بیشترین میزان مشارکت زنان در جریان مهاجرت‌های داخلی را می‌توان از نوع مهاجرت‌های زن محور دانست که در راستای تحقق اهداف خود زنان است. برای نمونه در راستای ادامه تحصیل، اشتغال و برخورد با محدودیت‌های مبدأ صورت می‌گیرند. بخش قابل توجهی از زنان، مهاجرت به ویژه به کلان‌شهرها را به مثابه راهی برای احقاق حقوق خود و راهبردی جهت برخورد با ایدئولوژی‌های سنتی و مردسالارانه مبدأ مهاجرت می‌نگرند. زنان به واسطه مهاجرت به دنبال افزایش توانمندی‌های خود در مقصد یا به تعبیر نظریه فمینیستی به دنبال بیرون کشیدن خود از حاشیه و در متن قرار گرفتن هستند و به تعبیری مهاجرت را عامل رهایی و پروژه‌ای رهایی بخش به شمار می‌آورند؛ یعنی زنان مهاجرت را راهبردی جهت گریز از انواع محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مبدأ به کار می‌گیرند.
فارغ از این نوع نگاه چه عواملی در مبدا
و مقصد باعث مهاجرت زنان می‌شود؟
رضایت پایین از فرصت‌های شغلی و میزان درآمد پایین در مبدأ مهاجرت، زنان را به مشارکت بالاتر در جریان مهاجرت داخلی ترغیب کرده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که زنان مهاجرت را همچنین به مثابه راهبردی برای بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی خود می‌نگرند. به عبارتی یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های زنان برای مهاجرت وجود فرصت‌های اقتصادی بهتر در مقصد خواهد بود. در پایان، می‌توان گفت که رفع محدویت‌های اجتماعی و فرهنگی به همراه بهبود معیشت و وضعیت اقتصادی مهم‌ترین عوامل ورود زنان به جریان‌های مهاجرت داخلی کشور محسوب می‌شوند.
