بورس‌های کالا، محرک تجارت در دنیا
گروه بورس|هادی سلگی|
امروزه بورس‌های کالای کشورهای توسعه‌یافته و نوظهور قیمت‌های مرجع اکثر کالاها را در مبادلات جهانی تعیین می‌کنند.
به گزارش «تعادل» بورس کالا بازاری است که در آن، فروشندگان و خریداران متعدد بر مبنای قوانین و رویه‌های بورس به داد و ستد قراردادهای مرتبط با کالا می‌پردازند. در کشورهای توسعه یافته و بسیاری از کشورهای در حال توسعه، چنین بورس‌هایی معمولا به عنوان سکویی برای معاملات قراردادهای آتی یا قراردادهای استاندارد سلف (قراردادهای سلف) عمل می‌کنند. در سایر کشورهای در حال توسعه، بورس کالا ممکن است به شیوه‌های بسیار متنوعی عمل کند تا تجارت در بخش کالا را تحریک کند.
مزایای اصلی بورس‌های کالا در حذف یا کاهش هزینه‌های سنگین معاملات کمک به تولید، انبارسازی، بازاریابی و فرآوری محصولات مختلف به خصوص کالاهای کشاورزی و مقابله با نوسان شدید قیمت کالاها و تنظیم بازار کالاهای اساسی است. بورس‌های کالایی که ابزار‌هایی همچون قراردادهای سلف و آتی را ارایه می‌کنند، ابزاری برای مدیریت ریسک ناشی از نوسانات قیمت کالا را نیز در اختیار دست اندرکاران این بخش قرار می‌دهند. این مساله اهمیت زیادی دارد؛ چون قیمت‌های جهانی کالا اغلب در دوره‌های کوتاه نوسانات بسیار شدیدی دارند و گاهی ظرف یک سال، بیش از 50 درصد نوسان دارند. این ابزارهای پوششی می‌تواند اطمینان بیشتری را درباره چرخه کشت و کار برای تولیدکنندگان ایجاد کند و در عین حال، به فراورندگان، معامله‌گران و خریداران امکان دستیابی به توافقی سودآور را فرآهم می‌نماید.
راه‌اندازی بورس‌های کالایی و به تبع آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یک نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع کالاها در کشورهای مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل کرده است . از این رو هم‌اکنون صدها بورس کالایی مدرن در سراسر جهان دایر هستند که از قدیمی‌ترین آنها می‌توان به بورس تجاری شیکاگو (CME) و بورس فلزات لندن (LME) اشاره کرد. در حال حاضر این دو بورس را می‌توان دو بورس برتر معاملات فلزات دانست.
بورس فلزات لندن (LME) یکی از قدیمی‌ترین بورس‌های کالایی در دنیا است که فلزات غیرآهنی (آلومینیوم، مس، سرب، نیکل، قلع و روی)، فلزات مینور (کبالت و مولیبیدن)، بیلت (شمش) فولاد در آن معامله می‌شوند. در این بورس علاوه بر کالاهای مذکور شاخص قیمت بورس فلزات لندن (LMEX) نیز که شاخصی از قیمت ۶ فلز اصلی (آلومینیوم، مس، سرب، نیکل، قلع و روی) است، قابل معامله است.
ابزارهای معاملاتی مورد استفاده در بورس فلزات لندن ابزار مناسبی را برای پیش‌بینی قیمت فلزات در آینده فراهم آورده است به همین جهت از بین بردن ریسک حاصل از نوسان قیمت‌ها، ایجاد جریان نقدی قابل پیش‌بینی و قیمت‌هایی باثبات‌تر برای مصرف‌کنندگان از دیگر مزایای این بورس به حساب می‌آید. بورس فلزات لندن توانسته است خدمات متنوعی در راستای پوشش ریسک برای بنگاه‌های اقتصادی ایجاد کند. به عنوان مثال لوتوس که یکی از مشهورترین خودروسازان جهان است، از خدمات بورس فلزات لندن به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر فعالیت خود استفاده می‌کند و نیاز به خرید مقادیر زیادی فلزات مورد معامله در بورس فلزات لندن (LME) دارد. برای مثال آلومینیوم به مقدار زیادی در ساخت بدنه خودرو کلاسیک لوتوس مورد استفاده قرار می‌گیرد.تولیدکنندگان خودرو از خدمات بورس فلزات لندن برای تضمین قیمت خرید مواد نیم‌ساخته در بلندمدت استفاده می‌کنند و با این عمل می‌توانند هزینه‌ها و قیمت نهایی خودرو را به‌صورت دقیق پیش‌بینی کنند. اگر این خدمت در دسترس آنها نبود هزینه ساخت خودرو به موازات قیمت آلومینیوم نوسان پیدا می‌کرد و سودآوری آنها و همین‌طور قیمت فروش را برای عامه مردم تحت تاثیر قرار می‌داد.
در بورس آتی شانگهای نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین بورس‌های کالایی دنیا محصولاتی نظیر مس، آلومینیوم، کائوچو و نفت کوره مبادله می‌شود. بورس آتی شانگهای از به هم پیوستن بورس فلزات شانگهای، بورس کالای شانگهای و بورس نفت و غلات در اوت 1998 تشکیل شد. اکنون بیش از 200 عضو در بورس آتی شانگهای وجود دارد که بیش از 80 درصد آنان شرکت‌های کارگزاری آتی هستند.
طبق آمارهای منتشره از انجمن صنعت قراردادهای آتی (FIA) برای ۷۸ بورس مشتقه در دنیا طی سال ۲۰۱۵، بورس آتی شانگهای در میان برترین‌های دنیا از نظر تعداد قراردادهای معامله شده قرار داشت. این بورس درصدد است که با استفاده از فرصت طرح‌های بزرگ اقتصادی چین مانند جاده ابریشم و کمربند اوراسیا، برای بین‌المللی کردن بازار مشتقه خود و توسعه قراردادهای آتی فلزات آهنی و غیر آهنی اقدام کند و به تدریج با ایجاد یک زیرساخت جهانی و ترغیب سرمایه‌گذاران خارجی و سایر ذینفعان بین‌المللی بازار آتی، برای حضور و دادوستد در این بازار نسبت به ایجاد مرجعیت و گرفتن نبض قیمتی برای بازار فلزات اقدام و از این رهگذر به اقتصادهای باز در جهان ارایه خدمت کند.بورس شانگهای 4 سال پیش دو فلز نیکل و قلع را به فهرست دارایی‌های پایه قراردادهای آتی خود افزود. پیش از آن فلزهای مذکور در انحصار بورس فلزات لندن بود اما با این اقدام به قول کارشناسان بورس شانگهای در آستانه تبدیل شدن به یکی از مراجع قیمتی بازار جهانی فلزات قرار گرفت بطوری که گفته می‌شود عمق بازار این بورس در حال پیشی گرفتن از دو بورس لندن و نیویورک است.
گفته می‌شود بورس شانگهای یکی از عوامل تحرک اقتصاد در چین بوده است. این بورس کمک کرده تا سرمایه‌گذاری‌های خارجی به سمت چین روانه شوند. در نتیجه نیروی کار آماده و ارزان قیمت چینی نیز مشغول به کار شده و نظام موجود در چین به روال خود ادامه می‌دهد.
حضور شرکت‌های بزرگ تجاری دنیا در چین و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف این کشور، کمک کرده تا حتی در زمان وضعیت نابسامان اقتصادی دنیا، وضعیت شاخص بورس در شانگهای مثبت باشد.
برخی از کارشناسان معتقدند که با توجه به وضعیت فعلی اقتصاد جهانی، چین در سال‌های آتی بتواند به عنوان یکی از اصلی‌ترین بازیگران اقتصادی در دنیا مطرح شود و بورس شانگهای به عنوان یکی از موتورهای متحرکه این وضعیت خواهد بود.
تاریخچه بورس‌های مهم کالایی دنیا
بررسی‌ها نشان می‌دهد اکثر بورس‌های بزرگ کالا در جهان، یعنی بورس‌هایی که بیش از یک میلیون قرارداد آتی و اختیار را مبادله می‌کنند، اکنون در خارج از امریکای شمالی و اروپا قرار دارند در این میان بورس‌های آسیایی حضور قدرتمندی دارند بطوریکه از 22 بورس بزرگ معامالت آتی کالا، 10در آسیا قرار دارند و در کشورهای آفریقایی و امریکای لاتین نیز نمونه‌هایی از قبیل بورس معاملات آتی آفریقای جنوبی بورس سهام ژوهانسبورگ و بورس کالا و معامالات آتی برزیل حضور دارند.
آفریقای جنوبی
بورس معاملات آتی آفریقای جنوبی (ســافکس) در سال 1988 و بعد از آزادسازی مالی آفریقای جنوبی در دهه 1980 به عنوان بورس قراردادهای آتی مالی تأســیس شد. بخش (AMC) در سال 1995 به عنوان بخشی جداگانه از سافکس تشکیل شد. بازارهای کشاورزی ســافکس تنها بازار فعال قراردادهای آتی کالا در آفریقای جنوبی و کل قاره آفریقا بوده و هنوز هم هست.
بورس سهام ژوهانسبورگ پس از الحاق به بورس معاملات آتی افریقای جنوبی (سافکس (در سال 2001، به بزرگ‌ترین و فعالترین بورس کالا و ابزارهای مالی مشتقه در منطقه تبدیل شده است. این بورس در سال 2005 بالغ بر 51 میلیون قرارداد آتی و اختیار را معامله کرد و بدین‌ترتیب به هجدهمین بورس بزرگ معامالت آتی و بیست و چهارمین بورس بزرگ قراردادهای مشتقه جهان تبدیل شد.
چین
نخســتین بورس کالا (بازار عمده فروشــی غلات زنگ ژائوی چین) در اکتبر ســال 1990 دوباره راه‌اندازی شــد و به دنبال آن بورس‌های متعدد دیگری نیز تأســیس شــدند. این مساله در طول دوره اصلاحات کشــاورزی چین رخ داد (دوره‌ای که ویژگی آن، آزادسازی قیمت‌ها و بازار و توســعه نهادهای بازار بود.) این بورس‌ها، مراکز معاملات نقدی و معاملات پیمانهای آتی بودند. نخســتین بازار قراردادهای آتی کالا نیز اولین‌بار در ماه می‌سال1993 در رنگ ژائو تاسیس شد. ابتدا دولت مرکزی در برابر توسعه بورس سیاست اقتصاد آزاد را در پیش گرفت. با سرعت گرفتن تبدیــل چین از اقتصادی با برنامه‌ریزی متمرکز به اقتصاد بازار محور، بیش از چهل بورس تا اواخر سال 1993 تأسیس شد. این موسسات اغلب از حمایت دولت برخوردار بودند و علاوه بــر این، دولت فعالیتهای آنان را تنظیم می‌کرد. کالاهای اصلی که در این بورس‌ها معامله می‌شدند شامل کالاهای اساسی کشــاورزی ازجمله گندم، ذرت و سویا بود که از مدت‌ها قبل به دلیل اهمیتی که در توسعه اقتصادی و حفظ ثبات سیاسی داشتند کالاهای استراتژیک محسوب می‌شدند. از سال 1994 تا 1997، دست کم ده رسوایی عمده در بورس‌های داخلی چین رخ داد. این رسواییها، همراه با زیان حدوداً یک میلیارد دلاری معامله گران چینی که در بازارهای خارجی معاملات آتی شرکت داشــتند نهاد ناظر بازار دولتی را وادار به دخالت کرد. اقدامات این کمیسیون) کمیســیون ناظر بازار اوراق بهادار چین) در چارچــوب دو اقدام اصلاحی در بازار قرار می‌گیرند، دوره نخستین اصلاح شاهد کاهش تعداد بورس‌ها به پانزده بورس بود و در دوره دوم، تنها به ســه بــورس کاهش یافت: بورس کالای دالیان، یکی از این سه بورس است.
بورس کالای دالیان در فوریه ســال 1993 به عنوان یک نهاد غیرانتفاعی و خود انتظام که مالکیت آن به اعضا تعلق داشــت تشــکیل شد. معامله در بورس کالای دالیان چین نیز همچون ســایر بورس‌های کالای چین، ترکیبی از معامــات الکترونیکی مبتنی بر صفحه نمایشگر بورس و تالار معاملاتی است. هدف از این کار ایجاد فضای تالار معاملاتی و در عین حال منتفع شــدن از کارایی معاملات الکترونیکی است. معاملات الکترونیکی بورس کالای دالیان چین همچنین به اعضایی که با تأسیســات بورس فاصله دارند اجازه می‌دهد تا با استفاده از اینترنت یا ارتباط داده‌ای مستقیما در بازار شرکت کنند. بورس کالای دالیان که با محدودیتهای نظارتی روبروســت، تنها معامله ابزارهای آتی را ارایه می‌دهد. قبل از نخستین اصلاح در سال 1994، بورس کالای دالیان محصولاتی همچون دانه‌های سویا، ذرت، خوراک ســویا، دانه نخود فرنگی، دانه آدزوکی قرمز و برنج را با ســهم بازاری که رتبه پنجم چین را برای آن کســب کرد معامله می‌کرد. پس از دومین اصلاح، به عنوان یکی از سه بورسی که اجازه یافتند معاملات خود را ارایه دهند، بورس کالای دالیان اجازه یافت به معامله دانه سویا، خوراک سویا و آبجو بپردازد. در سال 2002، بورس کالای دالیان چین نخستین قرارداد آتی دانه‌های سویای خود را بر مبنای دانه‌های سویای اصلاح ژنتیک نشــده روانه بازار کرد. این قرارداد بزرگ‌ترین قرارداد معاملات آتی محصولات کشاورزی در چین و بزرگ‌ترین معامله قراردادهای آتی این سویا در جهان بود. حجم معاملات بورس کالای دالیان از ســال 2000 بیشــترین حجم معاملات در چین بوده است، اگرچه بورس معاملات آتی شــانگهای که عمدتا بر فلزات متمرکز است، از نظر گردش ارزش معامالاتی بزرگ‌ترین بورس است.
دبی
دبی در منطقه‌ای راهبردی و در شاهراه تجارت و بازرگانی بین خاور دور و اروپا قرار دارد و صدها سال است که معاملات فیزیکی در آن انجام می‌شود. این امیرنشین به عنوان قطب منطقه‌ای و سومین مرکز صادرات مجدد جهان، نیازمند راهکاری رسمی برای معاملات کالا بود. به منظور پر کردن این شکاف، نخستین بورس کالا و ابزارهای مشتقه منطقه، یعنی بورس طلا وکالای دوبی راه‌اندازی شد و در نوامبر سال 2005 فعالیت خود را آغاز کرد. به موجب گزارش شرکت پژوهشی GFMS مستقر در لندن، عرضة طلای جهان در سال 2005 بالغ بر 4036 تن بود و از هر هشت تن طلایی که استخراج می‌شود یک تن وارد دوبی می‌شود. همچنین دولت دوبی اهمیت معاملات کالا را دریافت و در سال 2002 به منظور ایجاد زیرساختهای مورد نیاز فعالان بازارهای کالا و تأسیس نخستین بورس کالا در این منطقه، مرکز کالای دوبی را تأسیس کرد. بورس طلا و کالای دوبی بورسی کاملا خودکار است و معاملات قراردادهای مشتقه طیف وسیعی از کالاها را ارایه می‌دهد. این بورس درحال حاضر قراردادهای آتی طلا، نقره، و ارزهای خارجی را معامله می‌کند. معاملات از ساعت 10 صبح به وقت گرینویچ آغاز می‌شود و تا ساعت 30/9 شب ادامه می‌یابد.کلیه معاملات بورس طلا وکالای دوبی بر حسب دلار امریکا است. بورس طلا و کالای دوبی نمایانگر آرزوی دولت دوبی برای میزبانی بازاری جهانی و ایجاد قطبی برای بازارهای مالی و کالای خاورمیانه است.
برزیل
بــورس کالا و معامــات آتی برزیل بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بــورس کالای امریکای لاتین اســت. 29 بورس بسیار کوچک‌تر نیز در برزیل فعالیت دارند که در سرتاسر کشور پراکنده‌اند. این بورس‌ها در زمینه معاملات کالا برای تحویل فوری یا تحویل در آینده فعالیت دارند، ولی شــبکه الکترونیکی‌ای که بیشتر بورس‌های کشور را با یکدیگر مرتبط می‌کند، معامله قراردادهای آتی را نیز امکان پذیر می‌کند. بورس کالا و معاملات آتی برزیل در جولای ســال 1985 تأسیس شد و معاملات خود را از ژانویه سال بعد آغاز کرد. در ماه می‌سال 1991، این بورس برای ادغام با بورس کالای ســائوپولو که در سال 1917 تأسیس شده بود موافقتنامه‌ای را امضا کرد. بورس کالای سائوپولو نخستین موسســه برزیلی بود که معاملات پیمانهای آتی را ارایه کرد. با گذشــت زمان، این بورس سنتی غنی را در معامله کالاهای کشاورزی، به ویژه قهــوه و گاو زنده بنیان نهاد. در 30 ژوئن ســال 1997، موافقتنامه عملیاتی دیگری با بورس برزیلی معاملات آتی ریودوژانیرو که در ســال 1983 تأســیس شــده بود به امضا رســید. هدف از این موافقتنامه تقویت بازار کالای داخلی و تحکیم جایگاه بورس کالا و معاملات آتی برزیل به عنوان مرکز اصلی معامله مشــتقات در بازار مشــترک جنوب بود که با ورود برزیل به دوران دردناک تعدیل ســاختاری برای اعاده ثبات اقتصاد کلان اهمیت بیشــتری می‌یافــت. این بورس فعالیتهای خود را بــه ارزهای خارجی و اوراق قرضه با درآمد ثابت نیز گســترش داد. با این ابتکارات، بورس کالا و معاملات آتی برزیل ظرفیت خود برای تبدیل شدن به اتاق پایاپای اصلی امریکای لاتین را افزایش داد و به ارایه مجموعه یکپارچه‌ای از خدمات پایاپای ارز خارجی، اوراق قرضه و مشتقات پرداخت. معاملات در این بورس در تــالار معاملات و معاونت الکترونیک صورت می‌گیرد. در ســال 2000 معاملات الکترونیکی نیز در این بورس از طریق سیســتم معامالت جهانی (GTS) آغاز شد و بنابراین در حال حاضر، معاملات به هر دو شیوه معامله در تالار بورس و معاملات الکترونیکی انجام می‌شوند. با وجود این، در سال‌های اخیر، حجم معاملات به ســوی تالارهای الکترونیکی بورس گرایش یافته است. در سال 2006، برای نخستین‌بار اکثر قراردادهای این بورس به صورت الکترونیکی معامله شد.
ایالات متحده
با آغاز هزاره سوم، روح تازه‌ای در کالبد بورس‌های معاملات آتی در ایالات متحده امریکا دمیده شد. این بورس‌ها در سال 2004 رشدی 22 درصدی و در سال 2005 رشدی 21 درصدی را تجربه کردند. این نرخ رشد در مقایسه با نرخ‌های رشد 5 و 2 درصدی بورس‌های سایر کشورها در همان دوره، وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد. در نتیجه، سهم ایالات متحده امریکا از معاملات جهانی آتی و اختیار از 27 درصد در سال 2003 به 36 درصد در سال 2005 افزایش یافت. این امر نمایانگر معکوس شدن روند پس از رکودی طولانی است که از سال 1991 (هنگامی که بورس‌های امریکا به تنهایی بیش از نیمی از معاملات آتی جهان را انجام می‌دادند) آغاز شد.
از لحاظ تاریخی، معاملات سازمان یافته آتی در ایالات متحده امریکا در اواسط سدۀ نوزدهم و با قراردادهای ذرت در بورس تجاری شیکاگو آغاز شد و کمی بعد، قراردادهای پنبه در بورس نیویورک نیز آغاز شد. آغاز فعالیت بورس‌های جدید با دشواری‌هایی همراه بود، برای مثال در نخستین سال‌های فعالیت بورس تجاری شیکاگو گاهی چندین هفته بدون هیچ معامله‌ای سپری می‌شد، و حتی ارایه یک وعده نهار رایگان روزانه نیز اعضای بورس را به حضور واقعی در محل بورس تشویق نکرد. معاملات در سال 1856، و زمانی رونق گرفت که مدیریت جدید به این نتیجه رسید که تأمین تالار معاملات به تنهایی کافی نیست، بنابراین سرمایه‌گذاری در زمینه ایجاد سیستم درجه‌بندی و استاندارد و اطلاعات قیمتی میل کرد. اگرچه این بورس‌ها همچنان در زمینه کالا فعالیت داشتند اما از اوایل دهة 1980 معاملات آتی مالی اهمیت روز افزونی یافت. بورس کالای شیکاگو که در سال 1874 راه‌اندازی شد، در سال 2005 با 1/1 میلیارد قرارداد و 11 درصد حجم معاملات جهان، سومین بورس بزرگ معالات آتی جهان بود البته تنها 12 میلیون از قراردادهای معامله شده مربوط به کالاها بوده است.) از میان ده بورس ابزارهای مشتقه بزرگ جهان، هیچ بورس دیگری نتوانست حتی 35 درصد از عملکرد این بورس را به دست آورد در سال‌های اخیر، بورس کالای شیکاگو سبد کالاهای خود را گسترده‌تر کرده و قراردادهای سنتی دام را با معاملات آتی کودهای شیمیایی، اتانول و کره تکمیل کرده است.
اروپا
دو غول جهان ابزارهای مشتقه در اروپای غربی مستقر هستند. بورس اروپا دومین بورس بزرگ معاملات آتی جهان، ثمرة ادغام بورس ابزارهای مشتقه آلمان و بورس معاملات اختیار و آتی مالی سوییس در پاییز سال 1998 است. در سال 2005، این بورس 13 درصد حجم معاملات جهان را به خود اختصاص داد و 2/1 تریلیون قرارداد را مبادله کرد . بورس اروپا فعالیت الکترونیکی خود را در سال 2004 آغاز کرد و مزیت‌های آن از نظر هزینه، سرعت و کارایی، بسیاری از رقبای این بورس را بر آن داشت تا بسترهای نرم افزاری تجارت الکترونیکی را نیز راه‌اندازی کنند و هر دو سیستم را در کنار یکدیگر اداره کنند (مثل بورس کالای شیکاگو) یا سیستم حراج حضوری را کاملا کنار بگذارند (مثل یورونکست/ بورس بین‌المللی معاملات آتی مالی لندن یا بورس بین‌المللی نفت لندن.) یورونکست، بورس بین‌المللی معاملات آتی مالی لندن، چهارمین بورس بزرگ جهان نیز در سال 1998 به عنوان بورسی اروپایی به صورت یک شرکت و سه مرکز، حاصل ادغام بورس آمستردام، بورس بروکسل، و بورس ماتیف فرانسه، نخستین بازار ابزارهای مشتقه فرامرزی یکپارچه را ایجاد کرد.
خریدهای بعدی شامل بورس بین‌المللی معاملات آتی مالی لندن در سال 2001 و بورس سهام پرتغال در سال 2002 بود. در سال 2005، یورونکست، بورس بین‌المللی معاملات آتی مالی لندن هشت درصد از حجم معامالت جهانی را در اختیار داشت و 758 میلیون قرارداد را مبادله کرد. یکی از بخش‌های مختلف این بورس، بورس معاملات آتی کالا است که مجموعه‌ای از کالاهای کشاورزی را در بازارهای اتحادیه اروپا و جهان معامله می‌کند.
دومین بورس مستقر در بریتانیا که توسط یک شرکت خارجی خریداری شد، بورس بین‌المللی نفت است که پیش از این سومین بورس بزرگ بریتانیا بود. این بورس پس از خرید توسط بورس بین قاره‌ای مستقر در آتالنتا، بورس بین قاره‌ای معاملات آتی نام گرفت و در سال 2005 بیست و ششمین بورس بزرگ جهان بود و 42 میلیون قرارداد را مبادله کرد.
بورس بین‌المللی نفت پس از خریداری توسط بورس بین قاره‌ای، از یک بازار حراج حضوری به پلتفورمی الکترونیکی تبدیل شد و پاداش این حرکت، افزایش شدید حجم معاملات بود.
