شکست سعودی‌ها در بازار عراق؟
نویسنده: رناد منصور|
دیپلماسی ایرانی| بسیاری از تحلیلگران سیاست خارجی اخیر عربستان تحت ریاست محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی را به عنوان نوعی خروج و عزیمت (departure) از هنجارهای سعودی توصیف کرده‌اند. برای دهه‌ها، سیاست خارجی عربستان بر «صبر و عملگرایی» تاکید می‌کرد و به‌شدت بر استفاده از ثروت ملی برای جذب متحدان متکی بود.
با وجود این، در سال‌های اخیر، عربستان جنگی چند ساله در یمن را دنبال کرده که پایان روشنی در افق آینده آن دیده نمی‌شود، شکاف میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس با قطر ایجاد کرده و نخست‌وزیر لبنان، سعد حریری را ربود. نقطه اتصال همه این طرح‌های ابتکاری تلاش برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه و تحکیم بخشیدن به قدرت سعودی است. تا به امروز، هیچ یک از این رویکردها به نتایج مورد انتظار سعودی‌ها منجر نشده است.
عراق یک استثناء است. در آنجا، عربستان ظاهرا یک دیپلماسی عملگرایانه ـ که بیشتر، نوع سیاست خارجی سنتی سعودی است ـ با هدف ایجاد رابطه (پس از بیش از 25 سال خصومت) در امتداد چشم‌انداز فرقه‌گرایانه را دنبال کرده است. بنا به ادعای عربستان هدف اصلی این کشور در عراق، محدود کردن نفوذ ایران است. در مقایسه با سوریه و لبنان، عراق فرصت بهتری برای سعودی‌ها فراهم می‌کند تا جای پایی در این کشور به دست آورد.
بازی قدیمی:
سیاست فرقه‌گرایانه (2003-2014)
فراتر از مرز مشترک بیش از 800 کیلومتر، عربستان و عراق از لحاظ تاریخی برای نفوذ در منطقه رقابت کرده‌اند. ریاض به چشم‌انداز هر نوع حکومت به رهبری شیعیان در منطقه حساس است؛ چرا که براساس ادعای سعودی‌ها، این امر جمعیت شیعی خودش را در استان شرقی تهییج می‌کند.
عراق و عربستان از سال 1990 روابط عادی با یکدیگر نداشته‌اند؛ هنگامی که عربستان روابط خود را با عراق در پی حمله صدام به کویت قطع کرد. این اختلاف بعد از سال 2003 بدتر شد؛ چرا که حمله به رهبری امریکا ساختار دولت عراق را به هم زد و یک خلأ قدرت را ایجاد کرد. حکومت‌های به رهبری سنی‌ها در شورای همکاری خلیج فارس و ترکیه عمدتا از گروه‌های عراقی با جهت‌گیری آشکار سنی حمایت کردند. با هدف محدود کردن نفوذ ایران (مورد ادعای سعودی‌ها)، عربستان پول به روحانیون و قبایل سنی همسو با خود مانند شمّر داد. گروه مطالعه عراق (The Iraq Study Iraq) بدین نتیجه دست یافت که نخبگان ارشد عربستان شورشیان سنی را تامین مالی کردند و یک مقام عراقی استدلال کرد که تقریبا 25 میلیون دلار از عربستان در اختیار یک روحانی سنی در سطح بالا قرار داده شد که او این پول را صرف خرید تسلیحات از جمله موشک‌های ضدهوایی روسیه کرد. نوری مالکی طی دوره نخست‌وزیری‌اش اغلب بیان می‌کرد که عربستان از تروریسم و گروه‌های جهادی سلفی در عراق حمایت می‌کند.
منحصرا تکیه کردن بر عراقی‌های سنی یک رهیافت دشوار برای عربستان بود. نخست، متحدان سنی آن نتوانستند صاحبان اصلی در سال‌های حیاتی بازسازی دولت (2003-2005) شوند و عمدتا عربستان روند سیاسی عراق را تحریم کرد. دوم، در حالی که شیعیان و کردها عمدتا جبهه‌های متحد طی این دوره بودند، سنی‌ها متفرق بودند. تا به امروز، عربستان و متحدان آن در حاشیه خلیج فارس نتوانسته‌اند جامعه خرد شده (تکه‌تکه شده) سنی را متحد کنند.
برگزاری شماری از کنفرانس‌ها به منظور ایجاد اتحاد میان سنی‌ها طی سال‌های گذشته نتوانسته است به هر گونه توافقی دست یابد. ضعف ریاض در ارتباط با جریان اصلی سیاست عراق در سال 2010 آشکار شد؛ هنگامی که این کشور به‌شدت بر فهرست ایاد علاوی العراقیه ـ ائتلافی از شیعیان سکولار و مقامات سنی ـ سرمایه‌گذاری کرد. اگرچه علاوی برنده بیشتر کرسی‌ها شد، اما او و حامیان خارجی‌اش علیه تاکتیک‌های ائتلاف ساز قوی ایران ـ که احزاب شیعی را با موافقت کردها به منظور ریاست حکومت متحد کرد ـ دست به رقابت غیرصادقانه‌ای زدند. سرانجام، طی دوره پس از سال 2003، ریاض در محقق شدن هدف اصلی مورد ادعای خود یعنی محدود کردن نفوذ ایران در عراق موفق نشد. همانطور که دیپلمات سعودی ارشد به «گروه بحران بین‌المللی» اخیرا گفت: «ایران در همه جا از ما پیشی گرفت». در عراق، سیاست عربستان مبنی بر تشدید تامین مالی اسلام‌گرایان سنی و افراد سکولار و جنبش‌های سیاسی به نتیجه مطلوب دست نیافت.
تغییرات از سال 2015
برای سال‌ها ـ پیش از ایجاد نزدیکی عراق و عربستان در سال 2015 ـ امریکا و متحدان وی تلاش کردند ریاض را متقاعد کنند که دوباره با بغداد مشارکت داشته باشد. پادشاهی سعودی عمدتا این دعوت‌ها و فراخوان‌ها را نادیده می‌گرفت. عربستان از کار کردن با حکومتی که ادعا می‌کرد از حمایت ایران برخوردار است، اجتناب می‌کرد. همچنین، ریاض از تسلط حزب الدعوه اسلامی و به ویژه مالکی منزجر بود.
تا پیش از سال 2015، عربستان بر شبکه سستی از کانال‌های غیررسمی برای فهم تحولات عراق و اقدام در آنجا متکی بود. از دور، برای ریاض درک پویایی‌های متغیر عراق یا دنبال کردن هدف اصلی مورد ادعای خود مبنی بر محدود کردن نفوذ ایران بسیار دشوار بود.
در سال 2015، عربستان سیاست خود را تغییر داد. پادشاهی سعودی سفیری را پس از تقریبا 25 سال عدم حضور خود به عراق بازگرداند.
دیدارهای دیپلماتیک میان دو همسایه انجام شد. در تابستان همان سال، روحانی شیعه، مقتدی صدر با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان در ریاض دیدار کرد. صدر طی سال‌ها سیاست داخلی و خارجی عربستان از جمله موضع ضدشیعی او را نقد می‌کرد. او حتی تهدید به حمله به عربستان کرد، پس از آنکه ریاض به روحانی شیعی‌ای در بحرین توهین کرده بود. در همان سال، وزیر امور خارجه عربستان، عادل الجبیر از بغداد دیدن کرد. ماه‌ها قبل‌تر، عبادی نیز از ریاض برای نخستین‌بار دیدن کرد. طی این دوره، وزیر کشور عراق قاسم الاعرجی، عضو ارشد سازمان بدر، چندین دیدار از ریاض داشت.
ابزارهای اقتصادی: اعتمادسازی
یک روش برای اعتمادسازی، تلاش عربستان در به‌کارگیری مجموعه‌ای از ابزارهای اقتصادی شامل تجارت میان مرزی، توسعه زیرساخت‌ها در مناطق اخیرا آزاد شده، وارد کردن سرمایه بخش خصوصی، ایجاد شغل و معرفی محصولات با کیفیت بالاست. اقتصاد حوزه‌ای است که پادشاهی سعودی می‌تواند از طریق آن، هدف مورد ادعای خود یعنی محدود کردن نفوذ ایران را دنبال کند.
در سال 2017، ایران 12 میلیارد دلار کالا به عراق صادر کرد. در حالی که ایران در پی دو برابر کردن تجارت دوجانبه در سال 2015 است، عربستان به دنبال محدود کردن نفوذ اقتصادی ایران است. ریاض به منظور تاکید بر اولویت همگرایی اقتصادی فزاینده و پیوندهای تجاری میان دو همسایه، گذرگاه مرزی عرعر با عراق را در اوت 2017 بازگشایی کرد. علاوه بر این، پادشاهی سعودی در حال تشویق شرکت‌های بخش خصوصی خود به منظور حضور و مشارکت در عراق است. گام بعدی ریاض، گسترش جاده‌ها و زیرساخت‌های میان مرزی با چشم‌انداز ایجاد وابستگی متقابل مکمل میان دو همسایه است. ساخت زیرساخت‌ها و جاده‌های منتج به عراق روابط تجاری دو کشور را افزایش خواهد داد و می‌تواند سرانجام روابط آنها را تقویت کند.
با توجه به نزدیکی جغرافیایی، ریاض بر بازار جنوب عراق به ویژه استان بصره ـ دارای منابع غنی اما هنوز فقیر ـ تمرکز کرده است.
در اینجا عربستان به‌طور مستقیم با ایران رقابت می‌کند. این منطقه قلب جنبش اعتراضی در عراق است. ریاض با توجه به آگاه بودن در مورد این روند، در پروژه‌های ساخت و ساز مانند هتل جدید شرایتون و کارخانه پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده است. در حال حاضر، عراقی‌های بصره بازگشایی یک خط لوله ارتباطی را درنظر دارند که به عراق اجازه می‌دهد تا از طریق عربستان به دریای سرخ نفت ارسال کند. حوزه اولویت‌مند دیگری که عربستان به دنبال آن است تا قصد خود را برای بهبود روابط نشان دهد، مربوط به مناطق اخیرا آزاد شده از کنترل داعش است. نقش عربستان در بازسازی این مناطق می‌تواند مهم باشد. در یک کنفرانس سه روزه اهدای کمک در کویت در اوایل سال 2018، عادل الجبیر پرداخت حدود یک میلیارد دلار وام و تامین اعتبار صادرات به ارزش 500 میلیون دلار به منظور حمایت از بازسازی عراق را قول داد.
چالش‌های پیش رو
به‌طور کلی، چالش‌های عربستان در رابطه با ایجاد روابط نزدیک سیاسی میان عراق و عربستان عبارتند از: 1) دیدگاه عراقی‌ها: عراقی‌ها نگرش منفی به تلاش‌های عربستان پس از سال 2003 دارند. مقامات سیاسی عراقی نقش عربستان در ظهور گروه‌های جهادی ـ سلفی مانند داعش در عراق را نقد می‌کنند؛ 2) بسیاری از شهروندان شیعی عراق به آزار و اذیت تاریخی جمعیت شیعی عربستان توجه دارند که پادشاهی سعودی رویه مذهبی شیعیان خود را به رسمیت نمی‌شناسد. همچنین، بسیاری از عراقی‌ها سیاست خارجی ریاض در بحرین و یمن را به عنوان یک مشکل می‌نگرند و آن را جنگ علیه جمعیت شیعی و نقض کلی حقوق بشر تلقی می‌کنند؛ 3) علاوه بر این، روابط گرم میان عربستان و اسراییل مساله‌ای دشوار برای بسیاری از مردم عراق است که سیاست‌های اسراییل در برابر فلسطینیان و اعراب را معمولا مورد انتقاد قرار می‌دهند.
نتیجه‌گیری
رویکرد جدید عربستان در قبال عراق به نوعی یک عزیمت و حرکت (departure) از رهیافت آن در منطقه در سال‌های اخیر و بازگشت به دیپلماسی پراگماتیک است که براساس آن، سیاست خارجی خود را در گذشته تعریف کرده است. برخی این رهیافت جدید را نتیجه آموختن عربستان از اشتباهات گذشته‌اش در عراق می‌دانند. بیش از یک دهه سرمایه‌گذاری بر گروه‌های سنی مختلف، مانع به حاشیه رانده شدن سنی‌ها نشده و به عربستان اجازه به دست آوردن نفوذ بیشتر را نداده است. رویکرد جدید عربستان، راهبرد جدیدی در عراق است که بیشتر هماهنگ و همسو با دیپلماسی گذشته آن است؛ این مساله حتی با بخش اعظم سیاست منطقه‌ای کنونی عربستان متفاوت است. در حالی که عناوین مقالات و روزنامه‌ها بر تنش‌های سنی ـ شیعی در خاورمیانه تمرکز می‌کنند، سیاست عربستان در عراق در پی تطابق با شیعه‌گرایی به منظور مقابله با ایران (هدف مورد ادعای سعودی) است.
