استارتاپ‌ها علیه اشتغال یا برای اشتغال؟
چند سال پیش تقابل میان استارتاپ‌ها و کسب و کارهای سنتی در اوج خود بود. مسوولان تشکل‌هایی که اکثر اعضای آن کسب و کار سنتی داشتند، تلاش می‌کردند جلوی بسیاری از تغییرات را بگیرند. یکی از روسای اتحادیه‌ها در اعتراض به ورود سایت‌ها به کسب و کار اعضای خود گفته بود «دیوار» را بر سرشان خراب می‌کنیم. به مرور اما وضعیت تغییر کرد و بنگاه‌های سنتی پیشرو خود به بازار کسب و کارهای نوین ورود کردند. اما هنوز این بهانه وجود دارد که این کسب و کارها ممکن است باعث افزایش بیکاری شود. به ویژه آنکه ساختار اقتصاد ایران به گونه‌ای است که پاشنه آشیل اقتصاد ایران بحث اشتغال محسوب می‌شود. اما آیا واقعا این‌گونه است و ادعای بیکاری به دلیل کسب و کارهای نوین درست است؟
دفاع مسوولان نیروی کار
شاید مهم‌ترین نهادی که می‌تواند درباره این سوال اظهارنظر کند تشکل‌های کارگری باشد. در طول مدت شکل‌گیری استارتاپ‌ها و کسب و کارهای نوین کمترین اعتراض از سوی نهادهای کارگری بوده است. با وجود اینکه بارها انگشت اتهام به این نهادهای جدید نشانه رفته است اما معمولا نیروی کار این کسب و کارهای جدید کمترین اعتراض را به مساله داشته‌اند. در همین رابطه نایب‌رییس کانون عالی انجمن‌های صنفی کارگران با بیان اینکه بیشترین بی‌عدالتی و قانون‌گریزی در مشاغل سنتی دیده می‌شود گفت: نباید از ظهور مشاغل جدید در آینده بترسیم چون این کسب و کارها در رقابت با مشاغل قدیمی موجب رونق بازار کار خواهند شد.
ناصر چمنی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره ورود مشاغل جدید به بازار کار آینده، اظهار کرد: معتقدم هر کشوری که می‌خواهد به لحاظ صنعتی و علمی به توسعه دست پیدا کند باید خود را به بازارهای جهانی متصل کند و این بازارها از بازارهای تجاری گرفته تا بازار کار متصل کند و همگام با تکنولوژی‌های جدید و فناوری‌های روز پیش برود لذا ما نمی‌توانیم با محدود کردن بازار کار خود به توسعه برسیم و این امر در گرو کسب و کارهای نوظهور است که در بستر تکنولوژی شکل گرفته است.
وضع قوانین و مقررات جدید
همزمان با ورود مشاغل جدید
وی افزود: به‌طور حتم بازار کار از ورود مشاغل جدید تأثیر خواهد پذیرفت ولی باید برای آن راهکارها و دستورالعمل‌هایی را وضع کنیم تا انگیزه کار و حقوق افرادی که به مشاغل قدیمی و اصطلاحاً سنتی اشتغال دارند از بین نرود.
این مقام مسوول کارگری با اشاره به ظهور تاکسی‌های اینترنتی، گفت: استقبال از تاکسی تلفنی‌ها و تاکسی‌های اینترنتی آن هم به فاصله کوتاه نشان داد که میل و گرایش مردم به کسب و کارهای جدید در حال افزایش است بنابراین خواه ناخواه به سمت مشاغل جدید خواهیم رفت پس چه بهتر که برای به‌کارگیری آنها قوانین جدید هم تدوین کنیم تا هم به بازار مشاغل قدیمی لطمه وارد نشود و هم مشاغل جدید ساماندهی شده وارد بازار کار شود.
به گفته چمنی، استفاده از نظر و تجارب تشکل‌های کارگری و کارفرمایی در این زمینه اثرگذار است و باید برای مشاغل جدید و حقوق کارگران و کارفرمایان مجازی هم قوانین لازم پیش بینی شود.
وی با تاکید بر اینکه اگر در کشوری زیرساخت‌ها به روز و الکترونیکی باشد نباید از ورود مشاغل جدید واهمه داشته باشیم، ابراز عقیده کرد و گفت: علاوه بر حفظ کارهای سنتی خود باید شرایطی را ایجاد کنیم که افراد به دنبال حفظ کارهای قدیمی بروند و قلم زنی، ترمیم تار و پود فرش و مشاغلی از این دست را احیا کنند. در عین حال حقوق مناسبی در این مشاغل دریافت کنند. متأسفانه بیشترین میزان قانون‌گریزی، عدم بیمه، عدم پرداخت دستمزد مکفی و حقوق مناسب و نبود امنیت شغلی در مشاغل سنتی دیده می‌شود و به همین دلیل افراد به تدریج از مشاغل قدیمی دست کشیده و به دنبال مشاغل نوظهور می‌روند.
نایب‌رییس کانون عالی انجمن‌های صنفی کارگران در پایان حمایت از کسب و کارهای سنتی را خواستار شد و گفت: اگر همزمان با ورود کسب و کارهای جدید که عمدتاً بر پایه تکنولوژی‌های نوین و فناوری‌های روز شکل گرفته از مشاغل قدیمی خود حمایت کنیم هم به رونق بازار کار منجر می‌شود و هم رقابت بین مشاغل سنتی و مدرن به وجود می‌آید در این فرایند نسل جوان به جای رفتن به سمت کارهایی که مشخص نیست چه زمانی از گردونه بازار کار خارج خواهند شد در مشاغلی جذب می‌شوند که زمینه پیشرفت کشور، رونق اقتصادی و تقویت بازار کار را فراهم خواهد کرد.
مشکل در تغییر ساختار کارها
با وجود عدم اعتراض کارگرها اما باز هم می‌توان مشکلاتی از این دست را در بحث از بین رفتن بعضی مشاغل دید. اما شاید دلیل اصلی این موضوع به از بین رفتن مشاغل به دلیل ساختارهای جدید بازگردد. پیش از این نیز مشاغل زیادی بوده‌اند که به مرور از بین رفته‌اند اما روند سریع تغییرات اقتصاد این مساله را جلو انداخته است.
در همین رابطه حاتم شاه‌کرمی معاون وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت: با بیان اینکه در بسیاری از مشاغل آینده، مهارت‌های امروز کاربردی نیستند و باید به فکر مهارت‌های تازه باشیم گفت: در آینده کمبود اصلی در حوزه مهارت‌هاست؛ چنانچه براساس گزارش‌ها ٦٥ درصد کودکانی که اکنون وارد دبستان می‌شوند مشاغلی را انتخاب خواهند کرد که امروز وجود ندارد لذا دولت‌ها و ملت‌ها باید خود را برای تغییرات بازار کار باید آماده کنند و بر اساس مهارت‌آموزی و نیازهای آینده کار وارد بازار کار شوند. شاه‌کرمی ارایه آموزش‌های رایگان و اجباری را خواستار شد و گفت: نظام آموزشی از پیش از دبستان باید آغاز شود و افراد به‌طور مادام‌العمر به آموزش‌های مرتبط با تحولات آینده بازار کار دسترسی داشته باشند.
به گفته وی نظام آموزش و پرورش در حوزه‌هایی نظیر کارآفرینی باید ورود کند. معاون روابط کار وزیر کار با تاکید بر ایجاد تغییر و تحول در روابط کارگری و کارفرمایی و به‌روز کردن مقررات موجود، اظهار کرد: به منظور استقبال از آینده کار باید در فراهم کردن فرصت‌های کار بیشتر برای زنان و مردان و تغییر در پیمان‌نامه‌های دسته‌جمعی تمهیدات لازم اندیشیده شود.
شاه‌کرمی تأکید دارد در مواد ١ تا ٤ قانون کار با توجه به تعریفی که از کارگر، کارفرما و کارگاه و قرارداد صورت گرفته، انعطاف لازم برای مواجهه با تحولات پیش رو پیش‌بینی شده است هرچند بسیاری از کارشناسان معتقد هستند قوانین فعلی در بسیاری از مواقع پاسخگوی نیازهای جدید روابط کار نیست.
رشد قابل توجه استارتاپ‌ها در ایجاد اشتغال
دوست داشته باشیم یا نه سرعت رشد کسب و کارهای نوین و استارت آپ‌ها بسیار بیشتر از مشاغل سنتی است. هرچند آمار دقیقی از میزان اشتغال این مشاغل هنوز تعریف نشده و تفکیک‌های لازم صورت نگرفته است اما آمارهای نهادهای کاریابی نشان می‌دهد استارتاپ‌ها در سال 2018 نسبت به سال 2017 بیش از 46 درصد در امر اشتغال‌زایی و استخدام نیروهای انسانی رشد داشتند. بر اساس این گزارش درسال ۲۰۱۸ کسب‌وکارهای دیجیتال و استارتاپ‌های ایرانی ۴۶ درصد رشد استخدام داشته‌اند و تقاضای بازار کار برای متخصصان حوزه کامپیوتر ۱۴ درصد افزایش داشته است. در این گزارش، وضعیت کسب‌وکارها در زمینه منابع انسانی در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ و در روزهای بحران اقتصادی مورد ارزیابی قرار گرفته است. طبق این گزارش، کسب‌وکارهای دیجیتال و استارتاپ‌ها ۴۶ درصد رشد استخدام داشته‌اند. تقاضا برای بعضی شغل‌ها مثل Developer هم نه‌تنها افت نداشته، بلکه همچنان سهم بالایی از نیاز کسب‌وکارها را به خود اختصاص می‌دهد. آمارها می‌گویند برخلاف انتظار، در روزهای بحران بزرگ‌ترین تعدیل نیروها در شرکت‌های بزرگ اتفاق افتاده است. حجم استخدام‌ها به‌طور کلی ۶ درصد افت داشته است که این افت برای شرکت‌های بالای ۱۰۰ نفر ۱۳ درصد بوده و برای کسب‌وکارهای زیر ۱۰۰ نفر ۵ درصد اعلام شده است. اما در مقایسه سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ بیشترین کاهش استخدام مربوط به شرکت‌های مخابراتی با ۷۷ درصد، نیروگاه‌ها با ۷۰ درصد و شرکت‌های دارویی و شرکت‌های تجهیزات پزشکی با ۵۸ درصد بوده است. در این میان شرکت‌های خودروسازی با ۳۷ درصد در رتبه بعدی قرار دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در یکسال گذشته تنها شغل‌هایی که حجم استخدامشان کم نشده است، شغل‌های مربوط به حوزه فناوری اطلاعات بوده است. به نحوی که استخدام گروه شغلی مهندس کامپیوتر، نرم‌افزار و طراح وب در این بازه زمانی افزایش ۱۴ درصدی داشته است.
از طرفی، شغل‌های دسته فروش، بازاریابی و تبلیغات که همیشه پیشتاز نیازهای نیروی انسانی شرکت‌ها بودند، افت کرده‌اند. در این دسته بررسی‌ها نشان می‌دهد که شغل‌های فروش کاهش داشتند و در عوض، جایشان را به شغل‌های بازاریابی داده‌اند. این موضوع به این معنی است که کسب‌وکارها تصمیم گرفته‌اند نیازهایشان در این حوزه را زیربنایی و عمقی‌تر حل کنند. بیشترین میزان کاهش استخدام هم ۶۱ درصد و در استخدام داروساز اتفاق افتاده است. در میان صنایع مختلف، شرکت‌های دیجیتال و استارتاپ‌ها با رشد چشمگیر ۴۶درصد در حجم استخدام، رتبه اول را به خود اختصاص داده‌اند. شرکت‌های مسافرتی، هتل‌داری و توریسم با ۳۷ درصد، کاریابی‌ها و شرکت‌های تامین منابع انسانی با ۳۲ درصد و شرکت‌های مالی، سرمایه‌گذاری، بیمه و بانک‌ها با ۲۴ درصد افزایش حجم استخدام در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نگاه دقیق‌تر به آنچه برای کسب‌وکارهای ایرانی اتفاق افتاده است می‌تواند در جهت‌گیری آینده مجموعه‌ها در زمینه منابع انسانی و برنامه‌ریزی نیروهای جوان برای آینده شغلی و ایجاد کسب و کارهای نوپا راهگشا باشد.
