تالاب تشنه شادگان

ریحانه جاویدی|

شادگان حال و روز خوشی ندارد، اگرچه بارندگی‌های نوروز امسال آب را بر عطش این تالاب بین‌المللی ریخت اما کارشناسان معتقدند اگر این آب و مهم‌تر از آن واحدهای کشت و صنعتی که شیره جان تالاب را می‌کشند، مدیریت نشود، شادگان باز هم خشک و ترک خورده می‌شود. تالاب 400 هزار هکتاری در سال‌های اخیر زیر بار سدسازی و توسعه کشاورزی ناپایدار نفس‌های آخر را کشید، از دهه 80 روند خشکیدگی آن آغاز و به کانون ریزگرد برای خوزستان تبدیل شد. حقابه شادگان 2 میلیارد مترمکعب درنظر گرفته شده اما از سوی وزارت نیرو، محقق نمی‌شود، همین موضوع در کنار خشک شدن رود جراحی به‌دلیل کاهش بارندگی، برداشت‌های بی‌رویه آب از سوی واحدهای کشت و صنعت و نیشکر و سد‌سازی‌‌های متعدد در بالادست عمر شادگان را کوتاه کرد. به دنبال این وضعیت از سال 1393، طرح انتقال آب رودخانه کارون به تالاب شادگان با هدف تامین بخشی از حقابه این تالاب از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست آغاز شد اما به دلیل مشکلات اقتصادی و کمبود بودجه بعد از یک وقفه، ادامه عملیات اجرایی طرح در سال 1396، به سازمان آب و برق خوزستان واگذار شد و در نهایت روز گذشته این کانال محیط‌زیستی به مرحله افتتاح رسید، کانالی که مسوولان معتقدند نه تنها ضامن حیات دوباره تالاب شادگان است بلکه آب را به نخلستان‌های جنوب تالاب هم می‌رساند اما کارشناسان محیط‌زیست نظر دیگری دارند. متخصصان حوزه آب معتقدند برای احیای تالاب شادگان بیش از آنکه به کمیت آب انتقالی با کمک کانال‌ها توجه شود که میزان 200 مترمکعبی آن هم برای عظمت شادگان ناچیز است، باید به کیفیت آب توجه شود چرا که زهاب کشت نیشکر که آغشته به انواع سموم است و از طرفی آب کارون که با فاضلاب عجین شده، نه منبع مناسبی برای احیای شادگان است نه آبیاری نخلستان.

روزگذشته عیسی کلانتری، معاون رییس‌جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، در آیین افتتاح ایستگاه پمپاژ آب انتقال آب از رودخانه کارون به تالاب بین‌المللی شادگان، تعیین و تأمین حقابه تالاب‌ها را از اولویت‌های دولت یازدهم و دوازدهم دانست و با بیان اینکه همواره تلاش برای ایجاد تعامل مطلوب با وزارت نیرو در این سازمان وجود داشته است، بیان کرد: طرح انتقال آب از حوزه کارون به تالاب بین‌المللی شادگان در حفظ و تأمین آب تالاب شادگان مهم و تاثیرگذار است و با بهره‌برداری از آن پنج متر مکعب در ثانیه آب از رودخانه کارون به مناطقی که در انتهای تالاب شادگان و از حوزه آبی رودخانه مارون تغذیه می‌شود انتقال می‌ یابد که این مهم به احیای تالاب کمک می‌کند. او افزود: بخشی از آب انتقال‌یافته از کارون برای آبیاری نخلستان‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد تا کشاورزی و معیشت مردم منطقه نیز تأمین شود. به دنبال این هستیم تا حقابه تالاب بین‌المللی شادگان از سمت رودخانه مارون نیز تأمین شود تا وضعیت تالاب پایدار بماند. اظهارات کلانتری در حالی است که کارشناسان آب و محیط‌زیست معتقدند وزارت نیرو تاکنون هیچ حقابه‌ای از رود مارون به تالاب شادگان اختصاص نداده است و حجم آبی که از کانال‌های آب‌رسانی به تالاب شادگان منتقل می‌شود نسبت به حقابه واقعی این تالاب بسیار ناچیز است و عملا مشکلی از این تالاب رفع نمی‌کند.

  کانالی که شادگان را سیراب  نمی‌کند

تورج فتحی، کارشناس منابع آب و محیط‌زیست درباره این موضوع به تعادل گفت: پیش از آنکه به مشکل خشکی شادگان بپردازیم باید یک تصویر کلی از خوزستان داشته باشیم، از حدود 100 میلیارد مترمکعب از منابع آب‌ تجدیدشونده کشور، بیش از یک‌چهارم یعنی حدود 28 درصد به خوزستان تعلق دارد، بنابراین خوزستان از پرآب‌ترین استان‌های کشور بوده که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین رودها را در خود جا داده و همچنین میزبان با اهمیت‌ترین تالاب‌ها هم هست اما با توجه به فعالیت‌های ناپایدار به‌ویژه بعد از جنگ تحمیلی در این استان، توسعه در خوزستان در همه بخش‌ها به خصوص بخش کشاورزی به صورت ناپایدار رخ داد که همین امر باعث شد استانی به پرآبی خوزستان امروز با مشکل آب رو به رو باشد و با انواع مشکلات محیط‌زیستی دست و پنجه نرم کند.

او افزود: امروز بحران ریزگردها و همچنین کشاورزی ناپایدار و گسترش کشت نیشکر از اصلی‌ترین مشکلات خوزستان به شمار می‌رود که تالاب شادگان را هم دستخوش تغییر کرد. چرا که در دو دهه گذشته توسعه در این استان بدون هیچ مطالعه‌ای رخ داد و اکنون شاهد بلایی هستیم که بر سر تالاب‌ها آوردیم. از منابع آب تجدیدشونده به صورت بی‌رویه برای کشت و صنعت استفاده شده که شیره جان شادگان را کشید. در اطراف تالاب شادگان سه واحد کشت و صنعت فعالیت می‌کندکه هر کدام در دو بخش از دخیره آب این تالاب برای امورات خود بهره می‌برند. یک بخش به صورت قانونی بوده که بر اساس قراداد میان این واحدها و ادارات آب است اما بخشی را هم به صورت غیرمجاز بهره‌برداری می‌کنند. سال 89 میزان آب مصرفی تنها یکی از این واحدها، 350 میلیون مترمکعب در سال بود که سال 90 به بیش از 400 میلیون مترمکعب رسید و سال 92 به 450 میلیون مترمکعب مصرف افزایش یافت اما در شرایط فعلی که شاهد از دست رفتن شادگان هستیم، می‌بینیم که این واحدها هیچ برنامه‌ای برای کاهش مصرف آب ندارند.

فتحی بیان کرد: از طرف دیگر استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات به وسیله این واحدهای کشت و صنعت خاک را از بین می‌برد که باعث می‌شود این واحدها بعد از چند فصل کشت، خاک را احیا کنند و روش آن هم با استفاده از آب فراوان و شستن زمین است، این آب از تالاب شادگان تامین می‌شود و آنچه به عنوان سهم تالاب به آن بازگردانده می‌شود، زهاب سرشار از املاح و سم و رسوب است که از نظر محیط‌زیستی بسیار بی‌کیفیت است بنابراین نه به درد احیای تالاب می‌خورد و نه آبیاری نخلستان. حالا در شرایطی که مصرف آب این واحدها به صورت پلکانی بالا می‌رود و کیفیت آب هم از بین رفته است، سدسازی هم بلای جان تالاب شده و از آن مهم‌تر هیچ برنامه اساسی برای ساماندهی به این وضعیت وجود ندارد، چگونه می‌توان با تاسیس کانال انتقال آب یک تالاب با وسعت شادگان را احیا کرد؟

  احداث کانال آب؛ راه‌حل موقت است

 این کارشناس منابع آب و محیط‌زیست معتقد است برای احیای تالاب شادگان باید یک اهتمام جمعی میان سازمان‌های مربوط ایجاد شود. تورج فتحی درباره این موضوع اظهار کرد: وزارت نیرو باید برای تامین حقابه تالاب شادگان مطالعات جامع بر اساس شرایط موجود در تالاب انجام دهد از طرف دیگر وزارت جهاد کشاورزی که بیشترین آسیب را به تالاب می‌زند هم باید یک برنامه جامع برای واحدهای کشت و صنعت تهیه کند. تا فعالیت بین دستگاهی وجود نداشته باشد، ‌هر اقدامی مانند احداث کانال، موقتی، مقطعی و ناپایدار خواهد بود. تالاب شادگان نیاز به حقابه پایدار و جامع دارد و بیش از هر زمان دیگری نیاز به ساماندهی واحدهای کشت و صنعت اطراف تالاب احساس می‌شود در غیر این صورت هیچ فعالیتی نتیجه بخش نیست.  او در پاسخ به اینکه آیا انتقال آب از رود کارون با احداث کانال، کارون را بیش از گذشته آسیب‌پذیر می‌کند یا خیر، گفت: وزارت نیرو چندین سال است حقابه تالاب شادگان از رود مارون را نداده است. کارون هم با توجه به سدهایی که در بالادستش ساخته شده و با توجه به مصارف صنعتی که از آب این رود می‌شود از نظر کیفی با انواع فشارها دست و پنجه نرم می‌کند. بنابراین مهم‌تر از آنکه چه مقدار آب به تالاب شادگان از طریق کانال منتقل می‌شود، این است که آب با چه کیفیتی به این تالاب می‌ریزد. گرچه از نظر کمی هم حجم آبی که از طریق این کانال به شادگان منتقل می‌شود قابل توجه نیست اما نظر کیفی وضع وخیم‌تر است. آب فاضلاب اندود کارون به شادگان می‌ریزد و بعد هم به نخلستان‌ها می‌‎رود اما کیفیت همچنان مورد غفلت مسوولان قرار گرفته است.

فتحی گفت: از طرف دیگر چه کسی بر امر انتقال این آب از کانال به تالاب نظارت می‌کند؟ اگر نظارتی بر این موضوع نباشد، چه سازمانی تعهد می‌کند که این آب بعد از مدتی صرف امور کشاورزی نشود و باز هم مجتمع‌های کشت و صنعت به هوای دسترسی به منابع آب جدید مصرف خود را بیشتر نکنند؟ اگر ذره‌ای سهل‌انگاری در زمینه نظارت رخ دهد، این آب هم به جای اینکه شادگان را احیا کند در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.