مناطق آزاد، مقر فرارهای مالیاتی بزرگ

گروه اقتصاد کلان|

عضو مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی می‌گوید گزارش‌ها به دستگاه‌های نظارتی حاکی از آن است که مناطق آزاد نتوانستند رسالت اصلی خود را که توسعه صادرات بوده انجام دهند و به جای اینکه سکویی برای صادرات باشند، دروازه‌ای برای واردات کالا در کشور شده‌اند که این به صورت بارز به تولید داخل ضربه می‌زند، اما متاسفانه به دلایل مختلف گوش شنوایی در کار نیست تا این مناطق ساماندهی شوند.

به گزارش «تعادل» لایحه‌ای تحت عنوان معافیت کل مناطق آزاد از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده اما و اگر‌هایی را از سوی برخی از کارشناسان اقتصادی همراه خود داشته است، این لایحه چندی پیش به پیشنهاد دولت به مجلس فرستاده شده بود که حذف شد اما مجددا با اصرار دولت به مجلس رفت و از این رو در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. در این زمینه مدیر دفتر بودجه‌ریزی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بر این باور است که تجربه ایجاد مناطق آزاد در کشور‌های مختلف جهان نشان می‌دهد که پهنه مناطق آزاد این کشورها خیلی وسیع نبوده است و حد و مرز مشخصی داشته‌اند اما در ایران مناطق آزاد وسعت زیادی دارند و عملا به مکانی برای بروز و ظهور فرار‌های مالیاتی بزرگ مبدل شده است.

وی همچنین عقیده دارد که از ایجاد مناطق آزاد تا معافیت کلی این مناطق از مالیات بر ارزش افزوده هیچ‌گونه منطق و مطالعه‌ای وجود نداشته است و می‌گوید بهترین راهکار برای جلوگیری از فرارهای بزرگ مالیاتی در این مناطق اجرای طرح ساماندهی مالیاتی در سراسر کشور است.

«تعادل» در گفت‌وگو با سید محمدهادی سبحانیان مدیر دفتر بودجه‌ریزی مرکز پژوهش‌های مجلس وضعیت مناطق آزاد در کشور را آسیب‌شناسی کرده است:

   درنگاه کلی وضعیت معافیت مالیاتی در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

یکی از کلیدی‌ترین محورها در بحث اصلاحات ساختاری بودجه این است که درآمدهای نفتی به حداقل برسد و اتکای بودجه به منافع حاصل از مالیات بیشتر شود، لذا یکی از الزامات این است که بتوانیم درآمدهای مالیاتی کشوررا افزایش دهیم برای این اتفاق باید چند کار را انجام داد. برای مثال جلوی فرارهای مالیاتی گرفته شود و معافیت‌ها ساماندهی شود.. از گذشته یکسری معافیت‌ها در قوانین مختلف وضع و تصویب کردیم که اگر هم قبلا منطق و ضرورتی پشت آن بوده الان الزام اجرای آن وجود ندارد و باید ساماندهی کرد.  اگرچه من معتقدم که از ابتدا پشت بسیاری از معافیت‌های مالیاتی هیچ منطق و الزامی نبوده است و بیشتر با فشارها ی بسیاری از این معافیت‌ها به دست آمده است. به عنوان مثال مطابق با بند «ل» تبصره ماده 139 هنرمندان و فعالیت‌های هنری در کل معاف از مالیات هستند یعنی اگر یک هنرپیشه یا خواننده‌ای کنسرت برگزار کند و از قبال این کنسرت چند میلیارد تومان درآمد کسب کند هیچ گونه مالیاتی به این درآمدها تعلق نمی‌گیرد که این با هیچ منطقی سازگار نیست، یا مثلا انتشارات تجاری که در زمان کنکور پول‌های هنگفت از خانواده‌ها دریافت می‌کنند از پرداخت مالیات معاف هستند، در صورتی که این معافیت هیچ ضرورتی ندارد. در بخش حقوق بسیاری از حق ماموریت‌ها معاف از مالیات هستند و یکسری معافیت‌های دیگردر کشور که برای انجام اصلاحات ساختاری باید ساماندهی شوند که با وجود اینکه لایحه‌ای تحت عنوان لایحه ساماندهی معافیت‌های مالیاتی در سازمان امور مالیاتی تهیه و تدوین شد اما دولت این لایحه را به مجلس شورای اسلامی تقدیم نکرده که خود جای گلایه دارد.

   و اما مناطق آزاد؟

یکی از معافیت‌های مالیاتی معافیت مناطق آزاد است، ما گزارش دستگاه‌های نظارتی کم نداریم که همگی بیانگر این بوده‌اند که مناطق آزاد نتوانستند رسالت اصلی خود را که توسعه صادرات بوده انجام دهند و به جای اینکه سکویی برای صادرات باشند دروازه‌ای برای واردات کالا در کشور شده‌اند که این به صورت بارز به تولید داخل ضربه می‌زند، اما متاسفانه به دلایل مختلف سیاسی و منطقه‌ای گوش شنوایی در کار نیست که این مناطق ساماندهی شوند. مناطق آزاد اگر در مناطق مختلف دنیا تجربه موفقی داشته‌اند به این علت بوده که حدود و ثغور مشخصی داشته‌اند و پهنه مناطق آزاد خیلی گسترده نبوده است، اما ما مناطق آزاد وسیعی داریم که هیچ مرز و تفکیکی با سرزمین اصلی ندارند لذا عملا به مقری برای فرار مالیاتی تبدیل شده است و بسیاری از فرار‌های مالیاتی در کشور از این مناطق در حال بروز است بطوری که شرکتی را در مناطق آزاد ثبت می‌کنند اما تمام فعالیت‌های آن در سرزمین اصلی انجام می‌شود و در نهایت فرار‌های مالیاتی بزرگ در آنها رخ می‌دهد.

بر اساس منطق مالیات بر ارزش افزوده، هیچ الزامی وجود ندارد که مناطق آزاد به این واسطه از پرداخت اینگونه مالیات معاف باشند، حتی اگر ضرورت معافیت مناطق آزاد از مالیات را بپذیریم، این معافیت می‌تواند در بحث «معافیت عملکرد» باشد. اگر هم معافیت ضرورتی در این زمینه داشته باشد، این ضرورت برای معافیت بر مالیات‌های مستقیم است چون ما می‌خواهیم از تولید‌کننده‌ای که در این مناطق کالایی را تولید می‌کنند حمایت کنیم اما درباره مالیات ارزش افزوده که یک مالیات بر مصرف است چنین ضرورتی وجود ندارد.

منطقی نیست شرایطی که طبق آن اگر افراد نوشابه‌ای را در تهران یا شیراز خریداری کنند بابت آن مالیات پرداخت کنند اما اگر همان نوشابه را در کیش بخرند مالیات ندهند؟ چه فرقی دارد؟ لذا این نوع از مالیات هیچ ارتباطی با تولید ندارد بلکه با مصرف‌کننده در ارتباط است و با توجه به این موضوع عملا هیچ استدلالی پشت این قضیه نیست که ما بگوییم مناطق آزاد و ویژه را از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف کنیم.

هرکسی در هر نقطه‌ای از کشور اگر کالایی را مصرف کرد اگر مشمول مالیات بر ارزش افزوده است ملزم به پرداخت آن است.

   در نگاه کلی معافیت‌های مالیاتی مناطق آزاد چه نتایجی داشته‌اند؟

دستگاه‌های نظارتی به صورت مکرر اعلام کرده‌اند که فرار‌های مالیاتی گسترده‌ای در مناطق آزاد صورت گرفته است برای مثال در بحث محصولات پتروشیمی شرکت‌های متعددی بوده‌اند که از بورس کالا به اسم مناطق آزاد خریداری کرده‌اند اما فعالیت آنها در سرزمین اصلی بوده است و موجب اختلال بازار صادراتی کشور و تولید‌کننده‌ها شده‌اند و در نهایت به تبعاتی مانند برهم ریختگی نظم اقتصادی کشور منجر شده است.

   چه راهکار مالیاتی دیگری وجود دارد که ضمن کمک به فعالیت‌های اقتصادی، درآمدهای مالیاتی دولت آسیبی نبیند؟

همان‌گونه که می‌دانیم فرارهای مالیاتی گسترده‌ای در کشور داریم و بسیاری از مسوولان نیز به آن اذعان کرده‌اند عدد 40 الی 60 هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی عدد قابل‌توجهی است. زمانی که می‌گوییم باید از فرار مالیاتی جلوگیری کرد یعنی باید بتوانیم عدالت مالیاتی را برقرار کنیم و از کسانی که مالیات پرداخت نمی‌کنند مالیات حقه را دریافت کنیم. نباید کسی که مالیات پرداخت می‌کند 10 برابر دیگران مالیات پرداخت کند در شرایطی که تعداد قابل توجهی از افراد هستند که در اقتصاد کشور فعالیت‌های زیرزمینی انجام می‌دهند و فعالیت‌های اقتصادی خود را کتمان و از زیر بار پرداخت مالیات شانه خالی می‌کنند و به سایر تولید‌کنندگانی که مالیات پرداخت می‌کنند لطمه وارد می‌کنند.

وقتی می‌گوییم می‌خواهیم از فرار مالیاتی جلوگیری کنیم یعنی می‌خواهیم از تولید حمایت کنیم و در این جهت حرکت کنیم نه اینکه بخواهیم بر تولیدکنندگان موجود فشار بیشتری را وارد کنیم. حالا سوال این است که چگونه باید این کار را انجام داد؟ اول اینکه سازمان امور مالیاتی بیاید هرچه سریع‌تر طرح جامع امور مالیاتی را اجرا کند و دستگاه‌ها اطلاعات خود را به این سازمان بدهند.

به صورت کلی باید بگویم ما قوانین خیلی خوبی داریم که جلوی فرار‌های مالیاتی را بگیریم. برای مثال ساماندهی حساب‌های بانکی، کارتخوان پزشکان و ... وجود دارد اما متاسفانه ما عادت داریم قوانین تصویب شده را اجرایی نکنیم. در رابطه با مالیات پزشکان باید ببینیم این قشر فرهیخته به قانون تمکین می‌کنند یا خیر و همچنین مجریان ما در حاکمیت عزم جدی برای اجرای قوانینی دارند که در جهت رفاه حال مردم است.

   در مجموع عملکرد مناطق آزاد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اگر بخواهیم آسیب‌شناسی در مناطق آزاد انجام دهیم، مناطق آزادی که ما در کشور ایجاد کردیم عمدتا مبتنی بر مبانی مشخص و منطقی نبوده است که مطالعه‌ای پشت آن باشد و مستنداتی وجود داشته باشد و این مناطق به عنوان مناطق آزاد بتوانند به توسعه اقتصادی کشور کمک کنند. عمدتا ملاحظات سیاسی و منطقه‌ای بدون اینکه شرایط حداقلی را داشته باشند موجب به وجود آمدن این مناطق شده است. لذا عملا ما نتوانستیم آن طور که باید و شاید مناطق آزاد خود را ساماندهی کنیم . این درست نیست که بگوییم مناطق آزاد همگی موفق عمل کرده‌اند، شاید مناطق آزاد به نسبت توانسته باشند در برخی موارد موفق باشند اما در مجموع نمره قابل قبولی را نمی‌توان به عملکرد این مناطق در کشور داد.