ضرورت بازنگری در ساختار نظام آماری

گروه کلان|

نتایج یک نظرسنجی نشان می‌دهد که جز در موضوع رعایت محرمانگی آمارها که عملکرد نظام آماری کشور مطلوب ارزیابی شده است در سایر موارد ازجمله استقلال نظام آماری، اعتبار و اعتماد به نظام آماری، کیفیت آمار از جمله درزمینه رعایت تقویم انتشار، رعایت استانداردها و... (مرتبط بودن فعالیت‌های نظام آماری با نیازهای آماری، هماهنگی اجزای نظام آماری)  عملکرد نظام آماری مطلوب ارزیابی نشده است.

به گزارش تعادل، مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا سلسه‌گزارش‌هایی را جهت آسیب‌شناسی نظام آماری کشور تهیه کرده است. این مرکز در تازه‌ترین گزارش خود از تولیدکنندگان و خبرگان آمار درباره قانون و نظام آماری ایران نظر سنجی کرده است. نظرسنجی از خبرگان مرتبط با نظام آماری و دستگاه‌های اجرایی تولیدکننده آمار نیز به عنوان بخش مهمی از آسیب‌شناسی نظام آماری در دستور کار قرار گرفته است با این هدف که تصویری از واقعیت‌های وضعیت نظام آماری ارایه شده و توصیه‌ها و پیشنهادهایی متناسب با چالش‌های واقعی ارایه شود.

  خبرگان درباره مرکز آمار چه نظری دارند؟

در این قسمت از گزارش، نظرات 41 نفر از استادان دانشگاه‌ها و پژوهشگران منتخب استفاده‌کننده از محصولات نظام آماری و نیز تعدادی از روسای قبلی مرکز آمار ایران و کارشناسان آماری که هم در تولید و انتشار آمارها و هم در به‌کارگیری آمارها مشارکت داشته و از ابعاد مختلف با ویژگی‌ها و نقاط قوت و ضعف نظام آماری و قانون آمار موجود کشور آشنایی کارشناسی دارند، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

از این افراد، میزان محرمانگی، اعتبار و کیفیت آمارهای تولید شده، مستقل بودن مرکز آمار، میزان پاسخ‌دهی به نیازهای آماری کشور و... مورد بررسی قرار گرفته است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

  اصل محرمانگی

یکی از سوالاتی که با خبرنگان مطرح شده است، درباره اصل محرمانگی است. 3/73 درصد پاسخگویان رعایت اصل محرمانه بودن اطلاعات را به میزان زیاد و خیلی زیاد مورد تأکید قرار داده‌اند و فقط 4/24 درصد از پاسخگویان رعایت این اصل مهم را به میزان متوسط و 4/2 درصد به میزان کم مورد اشاره قرار داده‌اند. به عبارت روشن‌تر معادل 3/73 درصد پاسخگویان گفته‌اند که اصل مهم و ساختاری «رعایت محرمانگی اطلاعات آماری» توسط نظام آماری کشور به میزان زیاد رعایت می‌شود و فقط 8/26 درصد پاسخگویان رعایت این اصل مهم آماری را توسط نظام آماری مورد تردید قرار داده‌اند.

  کیفیت و اعتبار

همچنین یکی دیگر از پرسش‌هایی که از خبرگان مطرح شده است، درباره کیفیت و اعتبار است. در پاسخ به این سوال مهم، تنها 8/26 درصد از صاحب‌نظران حوزه نظام آماری کشور اظهار کرده‌اند که اصل دقت، اعتبار و کیفیت تولیدات آماری در نظام آماری کشور به میزان زیاد رعایت می‌شود درحالی که .848 درصد شرکت‌کنندگان در نظرسنجی رعایت این اصل مهم و تأثیرگذار در تصمیم‌گیری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و ارزیابی عملکرد برنامه‌ها را به میزان متوسط ارزیابی کرده‌اند و 5/19 درصد شرکت‌کنندگان، نظرسنجی رعایت این اصل مهم را به میزان کم تلقی کرده‌اند.

همچنین دانشگاهیان و پژوهشگران درباره اصل مستقل بودن (Independence)، سازمان‌های آماری در تولید و انتشار آمارهای نظام آماری موجود کشور نیز مورد پرسش واقع شدند.

با توجه به اینکه در توصیه‌های مراجع بین‌المللی آمار موضوع اصل مستقل بودن نظام آماری در تولید و انتشار آمارهای مورد نیاز جامعه مورد تأکید قرار گرفته و به گواهی گزارش مطالعات تطبیقی، اصل مستقل بودن نظام آماری در اکثر کشورهای جهان مورد توجه و اقدام قرار گرفته، این سوال مهم از خبرگان نظام آماری مورد پرسش قرار گرفته است.

 در پاسخ به این سوال، تنها 29.1 درصد پاسخگویان بر رعایت زیاد و خیلی زیاد اصل مستقل بودن نظام آماری ایران تأکید دارند، 43.9 درصد پاسخگویان سطح و میزان مستقل بودن نظام آماری موجود کشور را متوسط و 34.2 درصد نیز رعایت این اصل را کم و خیلی کم ارزیابی کرده‌اند.

خبرگان همچنین به این سوال پاسخ داده‌اند که تا چه میزان اصل مرتبط بودن (Relevance)، تولید آمار را بر اساس نیازهای آماری کشور در نظام آماری موجود کشور می‌پذیرند؟

در پاسخ به این سوال معادل 7/31درصد پاسخگویان، تولیدات نظام آماری موجود را به میزان زیاد و خیلی زیاد مرتبط و در راستای تأمین نیازهای آماری کشور دانسته‌اند، 7/53 درصد پاسخگویان این ارتباط را در سطح متوسط و 6/14 درصد در سطح کم و خیلی کم ارزیابی کرده‌اند. همچنین سوال دیگر مورد پرسش واقع شده این است که تا چه میزان مقررات و سیاست‌های الزام برای الزام و تشویق پاسخگویان به ارایه آمارهای مورد نیاز نظام آماری کشور (Policy Respondents)، موجود است؟

با توجه به اینکه در راهنماها و توصیه‌های بین‌المللی برای سازمان‌های آماری مطرح شده است که برای پاسخگویان به پرسشنامه‌های آماری، سیاست‌ها و مقرراتی در جهت تسهیل و الزام به پاسخگویی برای ارایه اطاعات آماری به سازمان‌های آماری تدوین شود، از این رو در قالب این سوال وجود یا عدم وجود سیاست‌ها و مقررات مزبور در نظام آماری از خبرگان مورد پرسش قرار گرفته است.

نتایج نظرسنجی نشان می‌دهد که وجود الزامات و تمهیدات لازم برای تشویق یا تنبیه پاسخگویان به ارایه اطلاعات آماری به سازمان‌های آماری نظام آماری ایران در سطح بسیار کم ارزیابی شده است. تنها 4/2 درصد الزامات و مشوق‌های لازم برای پاسخگویی به پرسش‌های آماری را زیاد و خیلی زیاد ارزیابی کرده و بیش از 63 درصد پاسخگویان اظهار داشته‌اند که الزامات و مشوق‌ها و سیاست‌های مزبور در نظام آماری ایران کم و خیلی کم است و 3/29 درصد آن را متوسط ارزیابی کرده‌اند. این درحالی است که در بسیاری از نظام‌های آماری پیشرفته جهان هم مشوق‌ها و هم جرایم مالی و مدنی برای همکاری یا عدم همکاری پاسخگویان با نظام آماری در ارایه اطلاعات آماری صحیح و در زمان مقرر پیش‌بینی شده و مورد اجرا قرار می‌گیرد.

دانشگاهیان درباره به‌هنگام بودن تولیدات آمار نظام آماری نیز توضیحاتی داده‌اند. با توجه به سرعت تحولات اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیک در جامعه امروز، به‌هنگام بودن تولید و انتشار اطلاعات آماری توسط نظام آماری هر کشور از اهمیت و حساسیت بسیاری برخوردار است. در توصیه‌های آماری مراجع بین‌المللی، انتشار آمارهای تولیدی تا چهار ماه پس از تولید آمار مورد اشاره قرار گرفته است. نتایج نظرسنجی از خبرگان آماری و اساتید و استفاده‌کنندگان تولیدات آماری نشان می‌دهد که فقط 1/17 درصد از خبرگان موضوع رعایت به‌هنگام بودن تولید و انتشار آمار در نظام آماری ایران را در سطح زیاد و خیلی زیاد مورد تأیید قرار داده‌اند، 4/41 درصد آن را متوسط و 5/41 درصد نیز کم و خیلی کم ارزیابی کرده‌اند. همچنین شرکت‌کنندگان در نظرسنجی در مورد میزان اعتماد پاسخگویان نظام آماری برای ارایه اطلاعات صحیح و دقیق هم اظهارنظر کرده‌اند.

 بی‌تردید میزان اعتماد پاسخگویان نظام آماری، یعنی افراد، خانوارها، شرکت‌ها و سازمان‌ها، به قانون آمار و نظام آماری کشور نقش مهمی در ارایه اطلاعات آماری صحیح و دقیق و از آن طریق دستیابی به اطلاعات آماری باکیفیت دارد. نتایج طرح نظرسنجی نشان می‌دهد که فقط 9/4 درصد از خبرگان شرکت‌کننده در نظرسنجی وجود اعتماد بین پاسخگویان و نظام آماری موجود را به میزان زیاد و خیلی زیاد مورد تأیید قرار داده‌اند، 6/36 درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی آن را در سطح متوسط و 1/56 درصد آن را در سطح کم و خیلی کم ارزیابی کرده‌اند.

پاسخ به این سوال در کنار سوال اول که در آن میزان رعایت اصل محرمانگی بسیار بالا ارزیابی شده بود،  نشان می‌دهد که برخلاف همه ملاحظات و دغدغه‌های نظام آماری برای رعایت محرمانگی، از نظر شرکت‌کنندگان در نظرسنجی، نگاه پاسخگویان به طرح‌های آماری این‌گونه نیست و اعتمادسازی لازم صورت نگرفته است.

این موضوع علاوه بر آنکه بر ضرورت ارتباط بیشتر نظام آماری با مردم و ارتقای سرمایه اجتماعی نظام آماری تأکید می‌کند، بلکه هشداری برای کیفیت آمارها به خصوص آمارهای مبتنی بر نظرسنجی نیز تلقی می‌شود.

    خلاصه مهم‌ترین نتایج نظرسنجی از سازمان‌ها

همچنین در این گزارش نظرات مدیران و کارشناسان 28 سازمان مهم و منتخب تولیدکننده و استفاده‌کننده آمار کشور که به عنوان اعضای مهم نظام آماری محسوب می‌شوند، در ارتباط با نقاط قوت و ضعف قانون آمار و نظام آماری موجود کشور مورد بررسی قرار گرفته و در عین حال توصیه‌های آنها برای بهبود قانون آمار و نظام آماری آینده کشور شناسایی، طبقه‌بندی و ارایه شده است.

نتایج این بخش حاکی از آن است که50درصد سازمان‌های آماری شامل مرکز آمار ایران میزان حقوق و مزایای دریافتی کارکنان آماری سازمان را با میزان فعالیت و مساعی آنها متناسب نمی‌دانند.

23 درصد سازمان‌ها آمار تولیدی خود را کاملا منطبق با استانداردهای آماری توصیه شده توسط دفتر آمار سازمان ملل متحد در فعالیت‌های آماری نمی‌دانند.

تنها 32 درصد سازمان‌ها میزان همکاری پاسخگویان طرح‌های آماری در پاسخگویی به سوالات را خوب ارزیابی کرده‌اند.

52 درصد سازمان‌ها میزان همکاری مرکز آمار ایران با سایر واحدهای آماری را متوسط یا ضعیف ارزیابی کرده و مرکز آمار ایران نیز میزان همکاری سایر واحدهای آماری با آن مرکز را در تبادل اطلاعات را «متوسط» ارزیابی کرده است.

63 درصد سازمان‌ها اعلام کرده‌اند از مجوزهایی به غیر از قانون مرکز آمار ایران برای تولیدات آماری استفاده می‌کنند.

و فقط 4 درصد از سازمان‌های آماری پاسخگو بودن قانون موجود قانون مرکز آمار ایران مصوب 1353را مثبت و کافی ارزیابی کرده‌ا‌ند.

 در جمع‌بندی این گزارش آمده است با توجه به مهم‌ترین نتایج نظرسنجی‌های صورت گرفته می‌توان مهم‌ترین آموزه‌ها برای نظام آماری کشور را به شرح زیر جمع‌بندی کرد:

با توجه به نتایج نظرات اخذ شده درباره مهم‌ترین کارکردهای نظام آماری کشور، به نظر می‌رسد این نظام آماری نیازمند بازنگری ساختاری است. به جز در موضوع رعایت محرمانگی آمارها که عملکرد نظام آماری مطلوب ارزیابی شده است در سایر موارد ازجمله استقلال نظام آماری، اعتبار و اعتماد به نظام آماری، کیفیت آمار (ازجمله درزمینه رعایت تقویم انتشار، رعایت استانداردها و...)، مرتبط بودن فعالیت‌های نظام آماری با نیازهای آماری، هماهنگی اجزای نظام آماری (تعامل سازمان‌های تولیدکننده آمار، عملکرد شورای عالی آمار، موازی‌کاری و...)، سیاست‌ها و مقررات مناسب پاسخگویی عملکرد نظام آماری مطلوب ارزیابی نشده است.

بسیاری از موارد مرتبط با عملکرد نامطلوب نظام آماری، به نقص قوانین نظام آماری و عدم کفایت قانون تأسیس مرکز آمار ایران مربوط است و نتایج این نظرسنجی نیز این موضوع را تأیید می‌کند.

عملکرد نهادهای آماری به‌خصوص شورای عالی آمار هم از نظر خبرگان آماری و هم سازمان‌های تولیدکننده آمار ضعیف ارزیابی شده است. این موضوع ضرورت بازنگری در ساختار نظام آماری را نشان می‌دهد.