خنده پسته به ابزارهای معاملات کالایی بازار سرمایه

گروه بورس|محمدامین خدابخش|

روز گذشته برای اولین‌بار معاملات پسته در بورس کالا آغاز شد. در وهله اول این معاملات به صورت گواهی سپرده کالایی انجام گرفت و قرار است به زودی از معاملات آتی این کالای کشاورزی استراتژیک نیز در تالار نقره‌ای بازار سرمایه پرده‌برداری شود.

بررسی آمار معاملات نخستین روز نشان می‌دهد که پسته فندقی ۳۲-۳۰ در نماد انبار طلای سبز زرندکشف قیمت شد و معامله گران تا پایان معاملات روزانه تعداد ۳۸۰۰ گواهی سپرده پسته را معامله کردند. گفتنی است در حالی این تعداد اوراق معامله شد که قیمت هر کیلوگرم پسته فندقی ۳۲-۳۰ در پایین‌ترین سطح به رقم ۹۱۸ هزار و ۹۰۴ تومان و در بالاترین قیمت به مبلغ ۹۲۱ هزار و ۵۰۰ ریال خرید و فروش شد.

   ورود محصولات کشاورزی به بورس کالا  

رونق تولید و فروش کالاها و خدمات با استفاده از تمامی ظرفیت‌های تجاری و فنی از جمله مسائل مهمی است که امروزه در اغلب کشورهای جهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. میزان توجه به موضوع مورد بحث تا آنجاست که به منظور نیل به این هدف بسیاری از متخصصان و کارشناسان در حوزه بازارهای مالی شیوه‌های متنوع و گوناگونی را برای حفظ رونق و بهبود آن به کار بسته‌اند.

کالاهای کشاورزی از جمله تولیداتی است که در تمامی کشورهای جهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در سیاست‌گذاری‌ها و تعیین خط مشی به آن توجه بسیاری می‌شود.

همانطور که می‌دانیم تولیدات کشاورزی به دلیل اهمیت بسیاری که در تامین امنیت غذایی و حفظ اشتغال دارند، نه تنها با دید اقتصادی نسبت به مراحل تولید و فروش و بازاریابی آنها نگریسته می‌شود بلکه از لحاظ امنیتی و فرهنگی نیز می‌توانند بسیار موثر باشند.

در این میان برخی دیگر از محصولات هستند که با وجود فقدان ارزش استراتژیک، بهای اقتصادی و فرهنگی -  تاریخی بسیاری برای کشورها دارند.

   نقش   بورس‌های کالایی در تعادل قیمت‌ها

قدمت دیرینه محصولات کشاورزی به عنوان نخستین کالای تولید شده به دست بشر سبب شده تا همواره روش‌های فروش و بازاریابی این محصولات نسبت به سایر تولیدات دیگر از اهمیت و گوناگونی بیشتری برخوردار باشد. در واقع از آنجا که کالاهای کشاورزی نسبت به مصنوعات تولیدی بشر بسیار متنوع هستند و هر یک به فراخور جغرافیا، شرایط زیستی و فرهنگی جوامع به طرق مختلفی کشت می‌شوند، تعیین قیمت، تعادل و ثبات آن برای تمامی جوامع حائز اهمیت است. از این رو طبیعی است متناسب با میزان دوامی که دارند به روش‌های گوناگونی معامله شوند.

از جمله عواملی که این گوناگونی به روش‌های معامله، تنوع بیشتری می‌بخشد ناپایداری و عدم اطمینان به آینده است که موجب شده تا از دیرباز کشاورزان و بازرگانان محصولات کشاورزی سعی کنند ریسک فعالیت خود را تا حد مقدور کاهش دهند. به همین منظور به غیر از روش‌های موجود همیشه سعی بر آن دارند تا با ایجاد روش‌های جدید برای نیل به این هدف تلاش کنند.

 متناسب با آنچه که گفته شد در عصر حاضر بورس‌های کالایی یکی از مهم‌ترین ساختارهایی هستند که برای نیل به این هدف ایجاد شده‌اند و در طول فعالیت خود همیشه سعی بر آن دارند تا بتوانند با اتخاذ تصمیمات مناسب داد و ستد‌های موجود را به بهترین شکل تسهیل و تسریع کنند. چنین رویکردی سبب شده تا نه تنها بورس‌های کالایی در جهان به عنوان یک بستر امن برای انجام معاملات در نظر گرفته شوند، بلکه با تامین منافع طرفین معامله، نقش مهمی در کاهش عدم اطمینان به آینده و پوشش ریسک خریدار و فروشنده داشته باشند. هم‌اکنون کاهش ریسک و ساده شدن فرآیند معاملات در این بازارها تا آنجا پیش رفته که هم تولید‌کنندگان محصولات کشاورزی و هم خریداران سنتی آن وارد بورس‌های کالایی شده‌اند و هم سایر اقشار جامعه به خصوص افراد ریسک پذیر به آن به‌عنوان منبعی برای کسب سود نگاه می‌کنند.

در واقع فرآیند ساده شدن معاملات در بورس‌های کالایی به حدی با موفقیت روبه‌رو شده که بسیاری از افراد بدون آنکه سررشته‌ تخصصی از شناسایی کیفیت و چگونگی محصولات کشاورزی داشته باشند، می‌توانند، به راحتی در معاملات نقد یا مشتقه این بازارها شرکت کنند و بدون نگرانی ریسک‌های سیستماتیک به تحلیل جریان عرضه و تقاضا بپردازند.

   رینگ کشاورزی، کوچک اما موثر

در کشور ما نیز بورس کالای ایران یکی از چند بازاری است که در قالب بازار سرمایه کشور به فعالیت می‌پردازد و به نقل و انتقال کالاهای مختلف از جمله کالاهای کشاورزی میان خریداران و فروشندگان اشتغال دارد. این بستر که پس از تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در مجلس شورای اسلامی شکل گرفته و از آن پس به تسهیل معاملات کالاهای مختلف این جمله تولیدات کشاورزی می‌پردازد، در دو سال گذشته شاهد تغییر و تحولات بسیار چشمگیری بوده است. این بازار توانسته با ورود به معاملات گواهی سپرده کالاهای کشاورزی و همچنین معاملات آتی این کالاها، گامی جدید در بهبود وضعیت داد و ستد‌ها و افزایش شفافیت در بخش کشاورزی اقتصاد ایران بردارد.

 در حالی که پیش از این داد و ستد محصولات کشاورزی تنها به شیوه نقد و غیر مستمر انجام می‌شد و این محصولات کشاورزی شاهد عرضه‌های منقطع و ناپایدار بودند، در سال ۹۷ و با شروع معاملات گواهی سپرده کالایی زعفران امکان تبادل مستمر اوراق این محصول در بورس کالای ایران فراهم شد و به پشتوانه آن معاملات آتی زعفران شکل گرفت. تا به امروز نیز معاملات یاد شده از استقبال خوبی در میان فعالان بازار سرمایه برخوردار بوده است. موفقیت معاملات زعفران و جذابیت آن برای اقشار هدف که همان سرمایه‌گذاران ریسک پذیر‌تر بازار سرمایه هستند، سبب شده تا از آغاز فعالیت بورس کالا در معاملات این محصول رشد ارزش معاملات زعفران روندی صعودی داشته باشد. این موفقیت سبب شد تا در ماه‌های اخیر شاهد ایجاد گواهی سپرده کالایی زیره سبز باشیم که همچون زعفران از قابلیت انجام معاملات آتی آن هم به‌طور اهرمی برخوردار است.

   پسته مهمان تازه بورس کالا

اما قطار توسعه ابزارها و تنوع کالاها در بورس کالا به زیره و زعفران محدود نمانده و این بازار حالا شاهد راه‌اندازی ی امکان معاملاتی جدیدی است که به پسته تعلق دارد. پسته یکی از قدیمی‌ترین تولیدات کشاورزی در فلات ایران و گیاهی بومی در کشورمان است، نه تنها از دیرباز به لحاظ فرهنگی برای ایرانیان اهمیت داشته بلکه به دلیل جغرافیایی خشک و کم آب ایران همواره یکی از مهم‌ترین تولیدات کشاورزی مردمان شرق و جنوب شرق کشور بوده است. چنین شرایطی سبب شده تا حجم تولید و صادرات پسته در ایران همواره مورد توجه بازرگانان باشد و ثبات قیمت آن برای تعداد زیادی از کشاورزان و تاجران پسته از امنیت بالایی برخوردار باشد.

ایران که به گواه آمار پس از ایالات متحده امریکا در جایگاه دوم تولید پسته در جهان قرار دارد. همیشه تلاش کرده تا مشکلات و مصائب تولیدات بسته را از طرق مختلف برای تولیدکنندگان برطرف کند و با اعمال حمایت از آنها گامی مهم در جهت حفظ سهم بازار کشور در گستره تقاضای جهانی داشته باشد. خیل عظیم افراد شاغل در این صنعت به علاوه ارزآوری بالایی که برای صادر‌کنندگان آن دارد سبب شده تا موضوع تداوم تولید و بهبود کیفیت آن در حال حاضر بیش از پیش مورد توجه دست‌اندرکاران و سیاست‌گذاران باشد. از این رو کاملاً قابل درک خواهد بود که با ورود پسته به بورس کالا و آغاز معاملات آن گامی جدی و با اهمیت در جهت افزایش شفافیت و حذف واسطه‌ها میان تولیدکنندگان و فروشندگان برداشته شود. چنین اقدامی که به تسهیل چرخه خرید و فروش پسته در بازار داخلی منجر می‌شود، می‌تواند به کاهش قیمت برای خریدار نهایی و شفاف‌تر شدن روند تعیین قیمت برای کشاورزان بینجامد.

بررسی‌های انجام شده توسط «تعادل» حکایت از آن دارد که در حال حاضر معاملات سنتی پسته بین

 ۳ الی ۴ واسطه را در میان کشاورزان و خریداران خرد پسته قرار داده است. بنابراین کاملا منطقی‌ خواهد بود که با حذف واسطه‌ها، نه تنها شاهد ارزان‌تر شدن این محصول در بازارهای هدف باشیم بلکه گامی مهم نیز در جهت تحقق عدالت برای کشاورزان برداشته شود‌.

معاملات گواهی سپرده کالایی پسته که در روز گذشته آغاز شده است، هم‌اکنون کشاورزان را قادر ساخته تا خارج از رویه سنتی معاملات پسته بتوانند به‌طور مستقیم محصول خود را در بورس کالا عرضه کنند و متناسب با استانداردهای مشخص شده از سوی بازار و مطابق با دستورالعمل‌ها به عرضه محصول تولیدی خود در این بازار بپردازند.

مطابق با آنچه که بورس کالای ایران اعلام کرده استاندارد این بازار در حال حاضر پذیرای معاملات پسته فندقی خندان سایز ۲۸-۳۰ و پسته فندقی خندان ۳۰-۳۲ خواهد بود که کشاورزان می‌توانند با تحویل آن به انبارهای مورد تایید بورس کالا پس از دریافت گواهی سپرده کالایی به فروش پسته خود بپردازند. البته باید به خاطر داشت که تبادل محصولات در این بازار پس از دریافت کد بورسی و افتتاح حساب در کارگزاری‌های فعال در این زمینه انجام خواهد شد. این اقدام سبب شد تا ضمن تسهیل در فروش محصولات کشاورزی و افزایش نقدشوندگی تولیدات، کشاورزان از مصائب و مشکلات نگهداری محصولات خود و جلوگیری از خراب شدن آنها راحت شوند. این مکان در عین حال که مزیتی برای فروشندگان کالای کشاورزی است به فرصتی برای خریداران آنها نیز بدل شده به‌طوری‌که آنها می‌توانند بدون نیاز به جابه‌جایی فیزیکی کالاها به سرعت از کیفیت و سلامت خرید خود اطمینان حاصل کنند؛ خریدی که نه تنها نسبت به گذشته با امنیت و سرعت بیشتری انجام می‌شود بلکه به بازی برد-برد برای هر دو طرف معامله تبدیل شده است.

   حذف دلالی و کشف قیمت منصفانه

برای روشن شدن اهمیت و تاثیر مثبت راه‌اندازی معاملات گواهی سپرده کالایی پسته، «تعادل» ضمن گفت‌وگو با سعید بزمی تاجر و باغدار پسته، از وضعیت کلی این تجارت پرسید و آثار معاملات یاد شده را بر وضعیت کسب و کار وی مورد بررسی قرار داد.

بزمی در خصوص شرایط کلی کسب و کار پسته وضعیت را نسبت به سال‌های گذشته اندکی سخت‌تر توصیف کرد و افزود: رشد قیمت پسته که در سال گذشته شاهد آن بودیم موجب شده تا قدرت خرید مردم برای مصرف پسته نسبت به سنوات قبل کاهش یابد. از طرفی تعداد زیاد دلالان و واسطه گران پسته که محصولات باغداران را خریداری و آن را در اختیار مصرف‌کننده نهایی قرار می‌دهند، به قیمت پایانی این محصول بیش از پیش افزوده است.

 از این رو سود تولید پسته بیش از آنکه به جیب باغداران و تولیدکنندگان آن برود در اختیار واسطه گران قرار می‌گیرد، که به تبع برای تولیدکننده و مصرف‌کننده امری ناخوشایند است، چرا که رشد قیمت از یک سو منجر به کاهش توان خرید مردم شده و از سوی دیگر کشت محصول یاد شده را برای باغداران نسبت به سودی که باید به آن دست یابند، کم سودتر کرده است.

وی افزود: تنوع محصول در بازار پسته بسیار زیاد است و اینکه چه نوع پسته‌ای در یک منطقه بیشتر یافت می‌شود بستگی به زیست بوم و شرایط محیطی منطقه دارد. این تولید‌کننده پسته همچنین گفت: در حال حاضر فروش سنتی پسته به ۳ شکل انجام می‌شود. به این صورت که یا پسته به صورت تازه و به شکل خوشه‌ای در اختیار خریدار قرار می‌گیرد یا به صورت دانه‌ای و در بسته‌بندی کارتونی به فروش می‌رسد.

همچنین نوع سوم فروش پسته خشک و فرآوری شده است که بعد از فصل برداشت این محصول صورت می‌گیرد. با این حال آنچه که در همه این روش‌ها مشترک است این است که اختلاف قیمت فروش باغدار با فروش خرده‌فروشی بسیار زیاد است و دلالی سبب شده تا توان مردم عادی برای خرید پسته کاهش یابد.

بزمی تاکید کرد: ورود پسته به بورس کالا و انجام استاندارد معاملات آن می‌تواند تاثیری بسیار مثبت بر تعیین قیمت پسته بگذارد و با شفاف‌تر شدن معاملات آن هم کشف قیمت آن را آسان‌تر کند و هم دست دلالان را از این تجارت قطع کند. از این رو می‌توان در صورت هم گیر ترشدن و مقبولیت کلی روش‌های معامله بورس کالا در میان کشاورزان، به غیر از سایر مزایای این نوع معاملات شاهد کاهش نسبی قیمت پسته نیز باشیم.

   آموزش  نقطه ثقل کشاورزان و بورس کالا

وی در پایان خاطرنشان کرد: فراگیر شدن معاملات گواهی سپرده کالایی پسته و همچنین معاملات آتی بیش از هر چیز در گرو آموزش و ارتقاء آگاهی کشاورزان و باغداران در خصوص مزایا و فرصت‌های موجود روش‌های معاملاتی مورد بحث است. از این رو انتظار می‌رود تا بورس کالا در خصوص آموزش ذی‌نفعان معاملات پسته اهتمام ویژه‌ای به خرج دهد‌.

از آنجایی که شرایط معاملات پسته نیاز به بررسی بیشتری داشت، «تعادل» ضمن مصاحبه با دو کارشناس کالایی فعال در بورس کالا، مسیر پیش روی این بازار در انجام داد و ستدهای پسته را مورد کنکاش بیشتر قرار داد و نظر آنها را نیز در این زمینه جویا شد.

باقری، مدیر کالایی کارگزاری کشاورزی در شفافیت قیمت‌ها در بازار پسته گفت و در این خصوص به امکانات و مزایای معاملات پسته در بورس کالا اشاره کرد.

این کارشناس کالایی بازار سرمایه با اشاره به اهمیت ساده‌سازی فرآیند فروش محصولات کشاورزان از طریق بورس کالا افزود: در حال حاضر سعی شده تا روش‌های فروش کارشناسی و انبارداری محصولات خریداری شده از سوی کشاورزان تا حد امکان ساده‌سازی شود.

همچنین عامل مهم دیگری که در مقبولیت این روش تاثیر بسیار زیادی خواهد گذاشت، سادگی روند فروش محصولات و معاملات گواهی سپرده کالایی پسته و همچنین معاملات آتی آن است که با اندکی آموزش برای کشاورزان بسیار آسان خواهد بود. انتظار می‌رود که راه‌اندازی معاملات یاد شده بتواند در بلندمدت تاثیر بسزایی در تغییر جهت معاملات پسته بگذارد و به بهبود شفافیت در آن منجر شود.

باقری خاطرنشان کرد: از دیگر عواملی که می‌تواند تاثیر بسیار زیادی بر مقبولیت و همه گیر شدن این معاملات بگذارد وجود انبار‌هایی مختلف در تمامی استان‌هایی است که تولید پسته در آنها زیاد است. با توجه به انبارهایی که تاکنون برای استفاده در زمینه خرید پسته از کشاورزان تعبیه شده می‌توان انتظار داشت که از این جهت نیز بورس کالا بتواند موفق عمل کند. همچنین سعی شده تا کدهای بورسی مورد نیاز سهامداران در مناطق تولید برای آنها صادر شود و پیچیدگی رویه‌های اداری برای این قشر از جامعه به حداقل برسد.

   کمک گواهی سپرده به شفافیت قیمت

همچنین امیری، مدیر معاملات کالایی کارگزاری آگاه در این خصوص گفت: گواهی سپرده کالایی پسته سومین محصول کشاورزی است که پس از محصول زعفران و زیره سبز از طریق بورس کالا وارد چرخه معاملات می‌شود. البته باید توجه داشت که معاملات گواهی سپرده پسته سومین گواهی سپرده کالایی بازار نیست. پیش از این نیز گواهی سپرده کالایی ذرت و جو در استان کرمانشاه بوده که معاملات آن مستمر نبوده و خریدار پس از ابتیاع گواهی یاد شده پس از خریداری توسط متقاضی دریافت می‌شده است.

وی در ادامه بیان کرد: برای آنکه بتوانیم معاملات گواهی سپرده کالایی را با دقت بیشتری موشکافی کنیم، باید اندکی به عقب‌تر برویم. در سال 94 که فروش 190 هزار تن ذرت انجام شد، ‌این رویداد باعث شد کم کم ذهنیت‌های لازم در خصوص تغییر نحوه مبادلات محصولات کشاورزی شکل بگیرد و شاهد تقویت معاملات گواهی سپرده کالایی باشیم.

با این حال تبادل کالاهای یاد شده به دلیل ماهیت استراتژیک آن برای کشور قابلیت معامله به صورت پیوسته را نداشت.

امیری اضافه کرد: همین امر زمینه‌ای شد تا معاملات گواهی سپرده کالایی زعفران در بستر بورس کالا قابلیت معامله پیدا کند و رفته رفته داد و ستدهای آن رونق بگیرد. معاملات این کالا که ابتدا تنها از طریق یک انبار انجام می‌شد، پس از راه‌اندازی با تقاضای بالایی رو‌به‌رو شد و به همین دلیل هم‌اکنون تعداد انبارهای آن به 6 انبار رسیده است. افزایش تعداد انبارها خود حاکی از آن است که بورس کالا تاکنون توانسته قدم‌های خوبی را در جهت افزایش آشنایی کشاورزان و تاجران کالای مربوطه بر دارد و از این‌رو می‌توان استنباط کرد که روند رو به رشد اقبال کشاورزان نسبت به گواهی سپرده کالایی این محصول در سال‌های بعد نیز تداوم پیدا کند.

 این کارشناس کالایی افزود: یکی از مزایای گواهی سپرده کالایی این است که به شفافیت و نوع قیمت‌گذاری کمک بسیاری کرده است. پیش از راه‌اندازی این نوع معاملات، کشاورزان تنها می‌توانستند دسترنج خود را از طریق قیمت‌هایی که دهان به دهان در بازار می‌چرخید به فروش برسانند یا مجبور به پذیرفتن قیمت تحمیل شده از سوی خریدار باشند. در بحث دریافت مبلغ معاملات نیز از آنجا که مبادلات به شیوه سنتی و از طریق روش‌هایی همچون چک و تعهدات دیگر انجام می‌شد، شاهد آن بودیم که کشاورزان اغلب نمی‌توانستند وجه معاملات خود را به صورت نقد دریافت کنند، مضاف بر آنکه گاهی نیز حتی پرداخت به کشاورزان نیز از موعد مقرر بیشتر به تعویق می‌افتاد و از این جهت ریسک نکول نیز متوجه ذی‌نفعان معامله بود. در واقع راه‌اندازی این‌گونه معاملات سبب شده است که کشاورزان بتوانند وجه حاصل از فروش زعفران را بدون وفقه، به صورت نقد و عاری از هر نوع ریسک دریافت کنند.

این کارشناس کالایی ادامه داد: رویه یاد شده که به بهبود وضعیت معاملات برای کشاورزان و بازرگانان منتهی شده، تنها محدود به این اقشار نمانده و شفافیت معاملات حتی در بازار مصرف نیز اثر گذار است.

امیری گفت: پس از آنکه معاملات زعفران در بورس کالا به روش گواهی سپرده کالایی انجام شده و به دنبال آن معاملات آتی زعفران شکل گرفت، بورس کالا بر آن شد تا تجربه موفق طلای سرخ را در مورد کالاهایی نظیر زیره و پسته نیز تکرار کند. بنابراین می‌توان این‌طور انتظار داشت که تمامی فواید حاصل از راه‌اندازی گواهی سپرده کالایی در بازار محصول پسته نیز مشاهده شود و هم کشاورزان و هم خریداران از عواید حاصل از این نوع معاملات بهره ببرند.

وی ادامه داد: به دنبال بازار گواهی سپرده کالایی محصولات یاد شده برای هریک بازار آتی نیز شکل گرفته است و برای پسته نیز اینچنین خواهد بود. همین امر سبب می‌شود تا جذابیت معاملات پسته در بازار افزایش یابد، چراکه با راه‌اندازی معاملات آتی در این کالا توجه افراد خارج از بازار محصولات کشاورزی که بیشتر با هدف کسب سود از تفاوت قیمت وارد چرخه معاملات می‌شوند نیز به معاملات پسته جلب می‌شود.

مدیر معاملات کالایی کارگزاری آگاه افزود: شنیده‌ها حاکی از آن است که در سال جاری حدود 150 هزار تن پسته در کشور برداشت خواهد شد که برای پذیرا  بودن این نمادها انبارهای مختلفی در زرند و سیرجان پذیرش شده‌اند و چند انبار دیگر نیز در حال پذیرش هستند.

این کارشناس خاطرنشان کرد: با توجه به حجم بیشتر پسته تولید شده در کشور نسبت به دو محصول پسته و زعفران انتظار می‌رود که رونق معاملات گواهی سپرده کالایی و معاملات آتی آن از رونق بیشتری نسبت به زعفران و زیره برخوردار باشد. تجربه‌های قبلی نشان داده است که هر معاملاتی در بورس کالا انجام می‌شود، نیازمند آموزش جدی اشخاص ذی‌نفع همچون کشاورزان خواهد بود که در حال حاضر تمهیدات لازم برای آموزش و تسهیل تبادل مناسب پسته در بورس کالا انجام شده است. تجربه معاملات زعفران در این بازار نشان می‌دهد که در صورت آموزش مناسب، کشاورزان به خوبی از فواید معاملات محصولات خود در بورس کالا استفاده می‌کنند. از طرفی مزیت مناسبی که معاملات آتی محصولات کشاورزی در اختیار تاجران و بازرگانان قرار می‌دهد موجب شده تا این افراد نیز بتوانند با خرید از بورس کالا مخصوصا معاملات آتی، ریسک تغییرات قیمت را برای خود به حداقل برسانند.