حباب رفتاری یا حباب قیمتی؟

گروه بورس|

می گویند این روزها بازار «حباب» دارد. حبابی که در واقع ارزش ذاتی هر سهم را رد کرده و در قیمت‌هایی معامله می‌شود که با هیچ روش ارزش‌گذاری، نمی‌توان آن را توجیه کرد.  مهم‌ترین دلایل بازاری به وجود آمدن حباب، انفجار تقاضاست که در واقع یا افراد جدید به یک بازار یا برای خرید یک محصول وارد می‌شوند یا پول‌های جدید می‌آیند که باید مامنی برای خرید و استراحت پیدا کنند. در نتیجه اقدامات، حباب در بازار رخ می‌دهد. اقتصاددان‌ها تعاریف متفاوتی را برای یـک حبـاب اسـتفاده می‌کنند. تعریـف معمول آن است که قیمت‌های دارایی با نرخی افزایش پیدا می‌کند که بزرگ‌تر از آن اسـت که بتواند توسط عوامل بنیادی بازار توضیح داده شود. آنها مدل ارزش‌گذاری متعارف را مورد استفاده قرار می‌دهند که مبتنی بر این فرض است که سود‌ها و قیمت‌های سـهام هم انباشته هستند. نگاه دیگر اما حاکی از آن است که قیمت‌های سهام از ارزش‌های بنیادی منحرف می‌شوند. در بازار سهام، هیچ سنگ محکی برای اینکه به صورت قاطع بفهمیم یک سهم حباب دارد یا ندارد، موجود نیست. در واقع قیمت هر سهم ممکن است از نظر یک تحلیلگر ارزنده باشد، ممکن است نزدیک به واقعیت ارزش ذاتی سهم باشد یا حتی ممکن است که قیمتی بالاتر از ارزش ذاتی سهم باشد و این ازدیاد آرا، به دلیل آن است که اطلاعات هر تحلیلگر و روشی که برای ارزش‌گذاری در پیش گرفته، با دیگری متفاوت است و طبعا نتایج متفاوتی هم از آن خارج می‌شود.  اما آنچه در ماه‌های اخیر، بازار سرمایه ایران را بیش از عوامل اقتصادی و حتی سیاسی تحت تاثیر قرار داده بود، ورود و خروج حقیقی‌های تازه کاری بود که از تمامی بازارهای موازی نظیر طلا و دلار و مسکن، ناامید شده بودند یا با پول‌هایی که دیگر سودهای رویایی در بانک نمی‌گیرد، سراغ بورس آمده بودند. در نتیجه احتمال هر رفتار هیجانی از این جماعت تازه وارد می‌رفت که البته شاهد صف‌نشینی‌های جدی آنها در روزهای منفی و مثبت نیز بودیم که اصطلاحا به آن، ‌رفتاره توده‌ای یا گله‌وار گفته می‌شود.

  بازتولید «گل لاله» در تالار حافظ

در اوایل قرن 17 میلادی، پیاز گل لاله از ترکیه (امپراتوری عثمانی) به هلند می‌رود. کاشت و برداشت این گل در هلند، باعث شد که مردم این کشور، به گل لاله علاقه‌مند شوند و تقاضا برای خرید پیاز این گل، از میزان تولید و عرضه آن، پیشی بگیرد. در نتیجه قیمت‌ها بالاتر رفت و سفته بازان نیز وارد این بازار شدند و هر روز، ‌به افزایش قیمت این کالا، دامن زدند. همین موضوع باعث شد که صنعتگران، کارگران و کشاورزان نیز به طمع کسب سود بیشتر وارد کارزار معاملاتی بازار گل لاله شوند. با ورود این گروه، تغییرات عمده‌ای در بازار به وجود آمد. از آنجایی که اجناس موجود کفاف بازار را نمی‌داد، قراردادهای آتی (Future contracts) یا توافقنامه‌ای مبتنی بر خرید یا فروش دارایی در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص رونق پیدا کرد. در چنین قراردادهایی گاهی دیده می‌شد که در عوض فروش پیاز لاله در ماه آوریل، ممکن است مالکیت زمین، دام، یا لوازم منزل به جای پول نقد مورد توافق قرار گیرد. در این زمان، حباب قیمتی گل لاله به قدری بالا رفته بود که گفته می‌شد قیمت گل لاله به هزار فلورین رسیده بود، در حالی که درآمد یک خانواده کارگر 250 فلورین بود. در سوم فوریه ۱۶۳۷ میلادی ناگهان سقوط قیمت اتفاق افتاد که دلیل آن هم از دست دادن مطلق قدرت خرید برای خردی گل لاله درهلند بود. بدین‌ترتیب دوران جنون گل لاله در هلند به پایان رسید.

نمونه‌های شبیه به حباب گل لاله در بازارهای جهان به وفور دیده می‌شود. یکی از مهم‌ترین و نزدیک به واقع‌ترین آن، ‌سقوط یک شبه قیمت سهام شرکت‌های تکنولوژی محور در وال استریت در سال‌های 2000 تا 2003 است. در بورس ایران نیز نمونه‌های آن به وفور دیده می‌شود که از ملموس‌ترین آنها می‌توان به خرید و فروش جنون‌آمیز سهام صدرا در سال 83 اشاره کنیم که سقوط ناگهانی آن، ‌بسیاری از افراد را با ضررهای هنگفت مواجه کرد.

  نقش بازار کارا در جلوگیری از حبابی شدن بازار

 کارایی اطلاعاتی بازار سرمایه یکی از ارکان اصلی تئوری‌های مالی به شمار می‌رود و به وضـعیتی گفته می‌شود که قیمت سهام با متغیرهای بنیادی شرکت تناسب داشته و بـه اصـطلاح در تعـادل باشد. طی دهه‌های اخیر در بورس‌های مختلف دنیا پدیـده‌هایی مبتنـی بـر ناکـارایی اطلاعـاتی و سقوط قیمتی مشاهده می‌شد. در کنار آن، پدیده‌هایی چون نوسانات شدید در قیمت، حباب، تفاوت در بازده سهام شرکت‌های کوچک و بزرگ، تفاوت در بازده سهام ارزشی و رشدی همگـی نشان دهنده نا کارایی بازار و نبود تعادل بین قیمت و متغیرهـای بنیـادی‌اند. رفتارهای غیرعادی سرمایه‌گذاران نیز گاهی می‌تواند به ناکـارایی بـازار و شـکاف بـین اعتمـاد قیمت واقعی و قیمت بازار سهام منجر شود. رفتارهایی مثل بیش واکنشی و کم واکنشـی، ماندن بیش از حد در یک موقعیت معاملاتی و رفتار جمعی از مصادیق رفتارهای غیرعادی سرمایه‌گذاران است که می‌تواند بر کارایی بازار سرمایه تأثیرات منفی داشته باشد. رفتار جمعی به منزله نوعی رفتار غیرعادی، به وضعیتی گفته می‌شود که سرمایه‌گذاران بـدون در نظر گرفتن تحلیل و اعتقادات شخصی به تبعیت از تصمیمات دیگران در بازار اقدام می‌کنند و درنتیجه رفتارهای مشابهی از خود بروز می‌دهند. این پدیده رفتاری در شرایط شکننده بازار سرمایه ایران که در حال حاضر پذیرای بسیاری از سرمایه‌های سرگردان نیز شده، در صورت عدم کنترل می‌تواند به بی‌قاعدگی‌هایی مثل ایجاد حباب و سقوط قیمت، افزایش نوسانات قیمت در بازار و به‌طورکلـی، نبـود تعادل در بازار سهام منجر شود.