پیام زلزله‌های اخیر در مناطق مختلف کشور

بیت‌اللهی: کل گستره سرزمینی ایران در تنش موثر قرار گرفته است

گروه راه و شهرسازی|

زلزله 5.9 ریشتری روز گذشته در منطقه ترکمنچای آذربایجان شرقی در شرایطی رخ داد که به گفته کارشناسان حوزه زلزله، انرژی گسل میانه هنوز تخلیه نشده است و احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر در آذربایجان شرقی وجود دارد. ساعت 2:17 بامداد روز جمعه 17 آبان زلزله‌ای در محدوده روستای ترک در 25 کیلومتری شمال میانه رخ داد که این زمین لرزه تا ساعت 11:20 صبح جمعه 7 پس‌لرزه با بزرگای بیش از 3.5 داشته که بزرگ‌ترین آنها با بزرگای 4.3 در ساعت 3:02 بامداد روی داده و موجب کشته شدن 6 نفر از هموطنانمان شده است.  البته شمال‌غربی کشور طی سال جاری و سال‌های گذشته محل وقوع زلزله‌های بزرگ و بسیاری بوده است که یکی از زلزله‌های بزرگ رخ داده در این بخش کشور مربوط به 21 مرداد سال 91 می‌شود که دو زمین‌لرزه بزرگ با بزرگای 6.4 و 6.3 ریشتر با فاصله حدود 11 دقیقه آذربایجان شرقی را لرزاند و بر اثر آن در شهرستان‌های اهر، ورزقان و هریس، ۳۰۶ نفر کشته و بیش از ۵۰۰۰ نفر مجروح شدند.

لرزه خیز بودن شمال‌غربی کشور پیش از این‌بارها از سوی کارشناسان زلزله شناس مطرح شده بود، چندی پیش مدیر اسبق سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی شمال غرب کشور، گسل تبریز را خطرناک‌ترین گسل ایران دانست ضمن اینکه براساس تحقیقاتی که روی گسل تبریز در سال ۱۳۹۴ انجام شد، این احتمال تقویت شد که وقوع زمین لرزه‌هایی با بزرگای 6 ریشتر هر ۳۰۰ سال یک بار و زلزله‌های بالای 7 ریشتر بیش از ۷۰۰ سال در شمال‌غرب کشور وجود دارد. اگرچه لرزه‌خیزی در ایران محدود به شمال‌غرب کشور نمی‌شود، بررسی زلزله‌های رخ داده طی سال‌های گذشته و به ویژه در دو سه سال اخیر نشان می‌دهد که بسیاری از مناطق کشور لرزه‌خیز هستند. در آبان ماه سال 96 شاهد وقوع زلزله 6.4 ریشتری در کرمانشاه بودیم، پس از آن هم زلزله‌ای به بزرگای 5.4 ریشتر در اواخر آذرماه تهران را لرزاند، زلزله‌هایی که به گفته کارشناسان به علت فشار وارده به ایران از سوی صفحه عربستان خلاصه می‌شود، درواقع کل گستره ایران زمین تحت تنش تکتونیکی است و چنین توزیعی از زلزله نشان‌دهنده این است که گسل‌های منطقه که شامل گسل‌های ایران و کشورهای پیرامونی آن است فعال شده‌اند، گسل‌های کشور بر اثر تنش‌های تکتونیکی ناشی از صفحات عربستان و هند و همچنین در شمال، اوراسیا، فعال شده است و همین موضوع احتمال وقوع زلزله‌های با بزرگای بزرگ‌تر و حجم بیشتر را افزایش می‌دهد.

  زلزله موثر آذربایجان شرقی

اما درباره زلزله 5.9 ریشتری آذربایجان شرقی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، می‌گوید: احتمال آزاد شدن تدریجی انرژی موجود در بافت زمین محل رخداد زلزله میانه و احتمال وقوع لرزه‌های بزرگ‌تر وجود دارد و با توجه به خصوصیات تکنونیکی منطقه، پس‌لرزه‌هایی هم در این محل رخ داده که در حال حاضر تعداد آنها به بیش از ۱۵ پس‌لرزه نسبتا موثر رسیده و پس‌لرزه‌های خرد دیگری هم وجود داشته است.

علی بیت‌اللهی در گفت‌وگو با مهر، درباره زلزله میانه در آذربایجان شرقی می‌افزاید: وضعیت بافت زمین در منطقه محل زلزله شامل سنگ‌های آذرین با ویژگی تُرد و شکننده است؛ به نحوی که زمین لرزه در چنین بافتی معمولا بر اثر تجمع انرژی مقاومت بالایی دارند و وقتی به مرز شکنندگی می‌رسند، زلزله‌های بزرگ‌تری را ایجاد می‌کنند بنابراین، این زلزله در دسته زلزله‌های موثر طبقه‌بندی می‌شود. او ادامه می‌دهد: این زلزله از نظر زمین شناختی، در بین دو گسل فعال «تبریز» در سمت جنوب و جنوب غربی منطقه تا شمال آن و نیز گسل «اُزگوش» شهر سراب در شرق این منطقه، قرار گرفته است؛ ضمن اینکه گسل شرقی غربی «بنابران» هم در همین منطقه واقع شده که احتمالا با فعال شدن گسل بنابران، زلزله میانه رخ داده است.

  ۱۰ هزار واحد مسکونی در شعاع موثر زلزله

رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح می‌کند: در اطراف شعاع ۳۰ کیلومتری این زلزله، ۱۲۰ آبادی و روستا و ۳ شهر قرار دارند و مجموع واحدهای مسکونی این محدوده به بیش از ۱۰ هزار واحد می‌رسند که در زون شدت موثر این زلزله قرار می‌گیرند.

بیت‌اللهی ادامه می‌دهد: البته در شدت محسوس که برای مردم قابل احساس باشد، شهرهای آذربایجان شرقی، غربی، گیلان، زنجان و اردبیل قرار می‌گیرند که در برخی شهرهای دور هم گزارش شده مردم به دلیل اضطراب و سپس فرار بر اثر ترس وقوع زلزله، دچار آسیب‌دیدگی شده‌اند. او تصریح می‌کند: ارزیابی می‌شود با توجه به پراکندگی واحدهای مسکونی در این منطقه، حدود ۲۰۰ واحد مسکونی در کل منطقه خسارت دیده باشند که درجات آن متفاوت است؛ مثلا برخی واحدها فروپاشی (کلپس یا Collaps) و برخی هم در حد ترک و شکاف دچار خسارت شده‌اند. پژوهشگر زلزله‌شناسی، محل وقوع زمین لرزه را مستعد زلزله‌های بزرگ‌تر می‌داند و می‌گوید: انرژی بافت زمین شناختی این گسل هنوز تخلیه نشده است؛ پس مردم این منطقه مراقب زلزله‌های احتمالی بزرگ‌تر بعدی باشند؛ به خصوص اینکه این منطقه، لرزه خیز است و علت تنش در بافت زمین شناختی منطقه هنوز نامعلوم است. چون با زلزله اول، آزاد شدن تنش‌ها آغاز می‌شود و اگر ابعاد انرژی‌های محبوس در بافت زمین، بزرگ باشد، چه بسا احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر هم وجود داشته باشد.

  احتمال ریزش کوه‌ها

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه پس‌لرزه‌های متعدد احتمال دارد رخ دهد، می‌گوید: مردم از تردد در کنار ساختمان‌های آسیب‌دیده و ترک خورده اجتناب کنند و اظهارمی کند که محدوده محل وقوع زلزله، از نظر ویژگی‌های مورفولوژیکی یک منطقه کوهستانی است.

او اضافه می‌کند: در مسیرهای مواصلاتی مانند جاده‌های بستان آباد به اردبیل و سراب و دیگر جاده‌های منطقه، احتمال ریزش سنگ‌های کوه‌های اطراف جاده وجود دارد؛ کما اینکه در زلزله کجور مازندران بر اثر ریزش سنگ‌های اطراف جاده، ۲۰ تن کشته شدند.

بیت‌اللهی ادامه می‌دهد: وقوع زمین‌لرزه در محدوده‌ای روستایی و ژرفای نسبتا زیاد آن موجب شده تا خسارت‌ها و تلفات این زمین لرزه که بزرگای آن در حد یک زمین لرزه شدید بوده است، نسبتا محدود باشد. او با اشاره به رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد در مناطقی چون جزیره ابوموسی و استان هرمزگان و دیگر زلزله‌ها در غرب و جنوب غرب کشور در هفته‌های اخیر، می‌افزاید: این زمین‌لرزه‌ها نشان می‌دهد که کل گسترده سرزمینی ایران در تنش موثری قرار گرفته است و این رخدادهای طبیعی ناشی از تنش‌های عمومی کشور می‌شود. عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اضافه می‌کند: پس از یک زلزله ۵.۲ و چندین پس‌لرزه در ۲۷ مهرماه در رویدر استان هرمزگان زلزله دیگری با بزرگای ۵.۹ در این منطقه رخ داد از این رو اظهارنظر کردن درباره اینکه انرژی زمین تخلیه شده است زودهنگام به نظر می‌رسد.

  دلیل محدود بودن خسارات آذربایجان شرقی

اما در شرایطی که به گفته بیت‌اللهی، گستره سرزمینی ایران در تنش موثری قرار گرفته است، زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله با اشاره به مشخصات زمین‌شناسی محل رخ داد زلزله بیان می‌کند: گسل شاخص در این منطقه گسلی فعال با راستای شمال شرق - جنوب غرب است که به عنوان گسل بزقوش - گرمرود شناخته می‌شود. سازوکار این زلزله، با شیبی به سوی شمال‌غرب و ژرفای آن حدود 18 کیلومتر برآورد شده است. زارع تصریح می‌کند: سازوکار گسل امتداد لغز چپگرد و با مولفه فشاری است و به احتمال وقوع زمین‌لرزه در محدوده‌ای روستایی و ژرفای نسبتا زیاد آن موجب شده تا خسارت‌ها و تلفات این زمین لرزه که بزرگای آن در حد یک زمین لرزه شدید بوده است، نسبتا محدود باشد.

او ادامه می‌دهد: احتمال آزاد شدن تدریجی انرژی موجود در بافت زمین محل رخداد زلزله میانه و وقوع لرزه‌های بزرگ‌تر وجوددارد. زارع اظهار می‌کند: این روند گسل در انتهای خود به سامانه گسلی تبریز – زنجان می‌رسد و ساز و کار غالب گسل‌های با روند شمال شرق – جنوب غرب در منطقه مزبور امتداد لغز چپگرد و سازو کار غالب گسلش در پهنه تبریز-زنجان و به ویژه گسل شمال تبریز امتداد لغز راستگرد است.

  زلزله‌های تاریخی

این استاد دانشگاه یادآورمی شود: زلزله‌های تاریخی در این پهنه شامل زلزله‌های 1844 و 1879 در قرن نوزدهم در زمان قاجاریه و مهم‌ترین اتفاق قبلی زلزله 10 اسفند 1375 (28فوریه 1997) در منطقه گلستان اردبیل با بزرگای 6 ریشتر است که در شمال پهنه کانونی همین زلزله 17-8-98 با بزرگای 5.9 رخ داده است.

  بررسی زلزله خیزی شمال‌غربی ایران

استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل از نظر موقعیت تکتونیکی، در شرق دریاچه ارومیه با ارتفاع متوسط بیش از 2هزار متر از سطح این دریاچه، یک فلات را تشکیل می‌دهند که به آن «فلات آذربایجان­ شرقی» می‌گویند. بنا بر گفته کارشناسان، این فلات چهار گسل مهم و بزرگ دارد. در بخش شمال این فلات، گسل ارس، در شرق گسل آستارا- اردبیل، در جنوب و غرب گسل تبریز و در جنوب و جنوب­ شرق گسل فیروزآباد یا گسل میانه- اردبیل وجود دارد. زلزله‌شناسان می‌گویند این گسل‌های فعال، جوان و زلزله‌زا هستند.  کارشناسان زلزله می‌گویند گسل تبریز به حکایت تاریخ، لرزه‌خیزترین گسل در استان است. این گسل از جنوب شهر زنجان تا نزدیکی خوی و به عقیده برخی تا کشور ترکیه امتداد دارد و شواهد حاکی از تقسیم گسل تبریز به سه پاره یا segment در استان آذربایجان‌شرقی و استان‌های مجاور آن به خصوص آذربایجان‌غربی است.

در طول تاریخ زلزله‌های زیادی مرتبط با گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن اتفاق افتاده و زمین‌شناسان حدود ۱۰ زمین لرزه شدید را که در سال‌های ۸۵۸، ۱۰۴۲، ۱۲۷۳، ۱۳۰۴، ۱۴۴۰، ۱۶۴۱، ۱۷۱۷، ۱۷۲۱، ۱۷۸۰ و ۱۷۸۶ میلادی در شهر تبریز رخ داده‌ است، به فعالیت گسل شمال تبریز نسبت داده‌اند که بزرگای آنها بیش از شش و نیم تا هفت ریشتر تخمین زده شده است.