انرژی می‌تواند محور تازه همکاری‌ها با اوراسیا باشد؟
گروه انرژی |
ایران به تازگی نخستین تجربه رقابت بدون تعرفه تجاری خود را آغاز کرده است، آن هم در قالب یک توافق منطقه‌ای با جمعی از همسایگان شمالی خود؛ جایی که با وجود فرصت‌های فراوان سرمایه‌گذاری، برای ایران تنها به محلی برای تبادلات اندک کالایی، آن هم به میزان محدود، خلاصه شده است.
اوایل آبان ماه امسال ایران به‌طور رسمی به عضویت اتحادیه اقتصادی اورآسیا درآمد تا در کنار روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان، به عنوان ششمین عضو این اتحادیه معرفی شود.
مبنای همکاری اولیه ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر حذف تعرفه‌های گمرکی بنا گذاشته شده تا ایران بتواند حدود 862 قلم از کالاهای خود را بدون اعمال تعرفه به این بازارها عرضه کند. اما نگاهی به شرکای تجاری پنج کشور عضو این اتحادیه در حوزه کالایی بیانگر آن است که ایران برای حضور در این بازار حتی بدون پرداخت تعرفه‌های گمرکی نیز مسیر سختی را پیش رو دارد. براساس آمارهای سازمان توسعه تجارت ایران، عمده شرکای تجاری پنج کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان در حوزه واردات را امریکا، اتحادیه اروپا، چین و... تشکیل می‌دهند و سهم ایران از این بازارها عمدتا به صادرات سنتی محدود بوده که میزان آن هم بسیار اندک بوده است. طبق آمارهای رسمی ایران در سال 2018 مجموعا حدود 920 میلیون دلار به مجموع کشورهای اوراسیا صادرات داشته که حاصل تجارت ایران با این کشورها نیز با تراز تجاری منفی برای کشورمان همراه بوده است. از سوی دیگر عملکرد تجاری کشورهای عضو اورآسیا در طول سال‌های اخیر حاکی از یکه‌تازی روسیه در روابط تجاری میان اعضاست، به‌طوری‌که بیشترین سهم تجارت در این اتحادیه مربوط به تعاملات تجاری چهار عضو دیگر با روسیه بوده است.
گرچه حذف تعرفه‌های تجاری می‌تواند فرصتی برای افزایش حضور و رقابت ایران با سایر واردکنندگان جهانی در این بازار را فراهم کند اما شاید بتوان با نیازسنجی در این بازار، زمینه سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی، صادرات محصولات نفتی و پتروشیمی، صادرات خدمات فنی و مهندسی در حوزه انرژی و نهایتا تمرکز بیشتر بر حوزه همکاری‌ها در زمینه انرژی را بیش از پیش فراهم کرد.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا حدود 20.7 درصد از تولید گاز طبیعی در جهان و 14.6 درصد از تولید جهانی نفت را در اختیار دارد که این به معنای وجود یک فرصت استراتژیک برای همکاری در حوزه‌های مشترک انرژی برای کشورهای عضو از جمله ایران است. اعضای این اتحادیه برمبنای یک سیاست هماهنگ شده بخشی از همکاری‌های مشترک خود را به حوزه انرژی اختصاص داده‌اند. براین اساس ایجاد بازارهای مشترک نفت و گاز از سال 2015 همچنین ایجاد بازار واحد تولید و عرضه نیروی برق تا سال 2019، از جمله محورهای مشترک همکاری میان این کشورها در حوزه انرژی است.
رقابت سخت برای سهم‌گیری از بازار انرژی اورآسیا
اما ایران برای بهره‌برداری بهینه از این فرصت منطقه‌ای برای سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی با رقبای بزرگی نیز روبه‌روست. با توجه به عضویت روسیه و قزاقستان در این اتحادیه و منابع عظیم انرژی در این کشورها، افزایش حجم تجارت در حوزه انرژی با کشورهای اتحادیه کار آسانی نیست. با این حال ایران در سال‌های اخیر همکاری‌هایی در حوزه انرژی با برخی از کشورهای عضو اتحادیه داشته است. از آن جمله می‌توان به سند همکاری میان ایران و قزاقستان که در سال 1395 میان دو کشور تدوین شد اشاره کرد. براساس این سند همکاری 10 ساله، همکاری میان ایران و قزاقستان در حوزه نفت و گاز، صنعت برق و برق آبی به تصویب رسید. در عین حال بخشی از صادرات ایران به قزاقستان طی سال‌های اخیر به محصولات نفتی و صنایع شیمیایی ایران اختصاص داشته که در قالب توافقات جدید ایران می‌تواند سهم بیشتری از این بازار را به خود اختصاص دهد. همچنین در مهرماه سال جاری، در جریان دیدار مقامات ارشد ایران و ارمنستان، معاون نخست وزیر ارمنستان از تمایل کشورش برای همکاری بیشتر با ایران در زمینه انرژی و توافقاتی در زمینه برق خبر داد.
براساس آمارهای سازمان توسعه تجارت، در حال حاضر نیز بخشی از صادرات ایران به ارمنستان به محصولات نفتی، قیر، گاز مایع، پلی‌اتیلن و ... اختصاص دارد و این کشور یکی از بیشترین ظرفیت‌ها برای همکاری ایران در حوزه انرژی در اوراسیا به شمار می‌آید. براساس آخرین برآوردهای موجود، در حال حاضر تبادل برق میان ایران و ارمنستان به بیش از هزار مگاوات می‌رسد. همچنین تیرماه امسال وزیر نیرو در نشست شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و ارمنستان ا اشاره به مذاکرات دو طرف برای افزایش صادرات گاز به ارمنستان و تهاتر آن با سایر کالاهای مورد نیاز ایران، گفت: در حال حاضر ظرفیت انتقال گاز ایران به ارمنستان یک میلیون مترمکعب است که با توجه به امکانات و تاسیسات موجود ایران امکان افزایش چهار برابری این رقم و رساندن آن به مرز چهار میلیون مترمکعب وجود دارد. همچنین، آبان ماه امسال نیز زنگنه، وزیر نفت با اشاره به تهاتر گاز و برق ایران و ارمنستان عنوان کرد: ایران و ارمنستان سال ٢٠٠٤ میلادی (١٣٨٣) قرارداد تهاتر گاز و برق را برای مدت ۲۰ سال امضا کردند که بر اساس آن، گاز صادراتی ایران به مصرف نیروگاه‌های تولید برق در ارمنستان می‌رسد و در عوض، ایران از ارمنستان برق وارد می‌کند.
اما روسیه نیز با وجود آنکه در میان کشورهای اتحادیه اوراسیا سهم بالایی از تبادلات کالایی و انرژی را به خود اختصاص داده، همچنان می‌تواند به عنوان بازاری در این حوزه برای ایران باشد. کمااینکه در طول سال‌های اخیر نیز دو کشور تبادلات تجاری در حوزه محصولات نفتی و گازی داشته‌اند. براساس آمارهای سازمان توسعه تجارت ایران، گازهای نفتی، هیدروکربورهای گازی و صنایع شیمیایی بخشی از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به روسیه بوده است. در عین حال آبان ماه سال گذشته نیز کارگروه سه جانبه‌ای میان ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان به منظور اتصال سیستم‌های انرژی سه کشور به منظور پیشبرد امکان تبادل برق برگزار شد که براساس آن مقرر شد امکان صادرات برق میان سه کشور از سال جاری بررسی و در دستور کار قرار گیرد. طبق زمان‌بندی صورت گرفته، پیش‌بینی شده است صادرات انرژی برق از روسیه به ایران در بازه زمانی تابستان، صادرات انرژی برق از ایران به روسیه در بازه زمانی پاییز همچنین تبادل انرژی برق در بازه زمانی زمستان بسته به نتایج مذاکرات سه جانبه و توافقات بین مراکز دیسپاچینگ سه کشور صورت بگیرد.
طی سال‌های اخیر تبادلات ایران با کشورهای قرقیزستان و بلاروس در حوزه انرژی بسیار محدود بوده است، به‌ویژه آنکه وابستگی مستقیم این دو کشور در حوزه انرژی به روسیه، قزاقستان و تاجیکستان بوده است. براین اساس ایران برای تبادلات تجاری در زمینه محصولات نفت وگاز و صنایع پتروشیمی و حتی سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی این کشورها رقبای قدیمی و جدی‌ای پیش رو دارد.
براین اساس ایران برای بهره‌برداری از فرصت تعاملات تجاری در حوزه انرژی و همچنین سرمایه‌گذاری در این زمینه در اورآسیا نیازمند یک همت بزرگ و تلاش مضاعف است. گرچه در حال حاضر ارمنستان بیش از سایر کشورهای عضو امکان سرمایه‌گذاری ایران در حوزه انرژی را فراهم کرده اما ایران برای افزایش سهم خود از فعالیت‌های تجاری و اقتصادی در حوزه انرژی اورآسیا، بیش از هر چیز باید روی سرمایه‌گذاری‌های مشترک و همکاری‌های چندجانبه تمرکز کند. به ویژه آنکه این امر در شرایط تحریم‌ها امکانی جدید را برای ایران نیز فراهم خواهد کرد. در عین حال ایران باید با چشم‌انداز بلندمدت به این اتحادیه نگاه کند چرا که در حال حاضر کشورهای مختلفی آماده پیوستن به این اتحادیه هستند و اکنون در لیست انتظار قرار دارند. تاجیکستان، گرجستان، ازبکستان، مولداوی، اوکراین، پاکستان، ترکیه، چین و ویتنام نیز از دیگر گزینه‌های احتمالی عضویت در این اتحادیه اوراسیا هستند. رشد این بلوک منطقه‌ای قطعا می‌تواند از بعد اقتصادی ظرفیت‌های تازه‌ای را پیش روی کشورهای عضو قرار دهد.
در حال حاضر اتحادیه اوراسیا با جمعیتی بالغ بر 182.7 میلیون نفر، حدود 7.2 تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی و 3.1 تریلیون دلار تولیدات صنعتی دارد که این فرصتی برای سرمایه‌گذاری‌های تازه را فراهم خواهد کرد.
