نقش قدرت نرم در سیاست خارجی ایران

در جهان دگرگون شده امروزی و در شرایطی که وابستگی متقابل بین ملت‌ها افزایش یافته، مفهوم قدرت و دیپلماسی هم مانند دیگر مفاهیم عرصه روابط بین‌الملل دچار تغییر شده‌اند. به این ترتیب، مفهوم قدرت در بسیاری از موارد، دیگر صورتی سخت و نظامی ندارد. یعنی امروزه قدرت نرم به عنوان عامل مهمی در روابط بین کشورها شناخته می‌شود و پیوسته بر اهمیت آن افزوده می‌شود. برخی هرآنچه تحسین افکار عمومی جهانی از فرهنگ و تمدن، تصحیح برداشت افکار عمومی نسبت به سیاست‌ها و رفتارهای در محیط بین‌المللی را سبب گردد، جزو ابزارهای قدرت نرم و اهداف اعمال آن می‌دانند. در این بین ایران نیز به هرعنوان تلاش کرده است تا از این قدرت در سیاست خارجی خود بهره برد. در این راستا «مرکز بین‌المللی مطالعات صلح» برای شناخت بیشتر از توان و نقش قدرت نرم در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و آسیب‌شناسی آن گفت‌وگویی با دکتر توحید افضلی استاد دانشگاه و کارشناس سیاست خارجی انجام داده است:

  گذشته و سابقه توجه ایران به قدرت نرم چیست؟

با انقلاب اسلامی نیاز به معرفی آرمان‌ها و رویکردهای جدید کشورمان از منظر انقلاب و تحولات رخ داده به‌شدت احساس شد و در این راستا جمهوری اسلامی ایران شروع به استفاده از قدرت نرم نمود، اما از همان آغاز انقلاب، ایران با چالش‌های متعددی نظیر جنگ و تحریم و مشکلات متعددی روبه رو شد که باعث شد، تقویت قدرت سخت، به اولویت اول دولتمردان تبدیل گردید. با گذشت زمان  و تقلیل یافتن مشکلات مذکور و همچنین پیشرفت‌های بیشتر کشورمان در عرصه‌های مختلف و همچنین تامین محتوا و ابزارهای نوین قدرت نرم شاهد این موضوع می‌باشیم که تقویت و استفاده از قدرت نرم، به عنوان قدرتی نافذ و تاثیرگذار و در عین حال کم‌هزینه، اما ﻣﺆثرتر به اصلی مهم در دیدگاه سیاستمداران کشورمان مبدل گشته است و تمرکز بر این موضوع بیش از پیش شده است.

اکنون می‌توان اذعان داشت استفاده بیشتر جمهوری اسلامی ایران از قدرت نرم اعم از دانش، فرهنگ و ایدئولوژی درکنار یکدیگر منجر به این شده است که شاهد تحکیم و ارتقای جایگاه منطقه‌ای ایران می‌باشیم و این مرهون تاکید بر انتقال این عناصر فرهنگی و ارزشی از کانال قدرت نرم می‌باشد. ایران در حوزه دانش، پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه پزشکی، سایبری، نظامی و تکنولوژی داشته است، در حوزه فرهنگ، پیشینه غنی ایرانی و اسلامی و اشترکات فرهنگی با کشورهای منطقه دارد؛ همچنین در حوزه ایدئولوژی، بعد از انقلاب اسلامی و ارایه مفاهیمی نظیر نفی تسلط بیگانگان، عدالت و پیوند دین و سیاست بر میزان قدرت نرم خود افزوده است و این همان قدرت نرم است که به‌واسطه آن به عنوان یک ابزار قدرتمند حوزه سیاست خارجی، برای افزایش نفوذ خود در کشورهای منطقه‌ای از طریق سیاست خارجی بهره می‌برد.

  مهم‌ترین اهداف و راهبردهای کنونی در بهره‌گیری از قدرت نرم در سیاست خارجی ایران چیست؟

در زمره اهداف و راهبردهای قدرت نرم‌افزاری انقلاب اسلامی ایران می‌توان به افزایش مشروعیت اشاره نمود. ایران با تاکید بر ترویج فرهنگ و تفکر استقلالی در جهان اسلام تلاش دارد نوعی خود باوری فرهنگی و استقلال اندیشه‌ای را برای مسلمان همراه آورده و به بازسازی تمدن اسلامی مبادرت کند. همچنین با نشر و تبیین ارزش‌ها و دیدگاه‌های واقعی جمهوری اسلامی ایران به تامین منافع ملی در داخل و خارج کشور اقدام می‌نماید. گسترش دامنه نفوذ مثبت کشورمان با استفاده از ایده‌ها و دیدگاه‌های مدنظر در بین افکار عمومی مردم و حکام در اقصی نقاط کشورهای دنیا به ویژه در کشورهای منطقه و همسایه از دیگر اهداف بهره‌برداری از قدرت نرم می‌باشد. امنیت نیز دیگر هدف تامینی و حاصله از قدرت نرم است که در صورت همفکری و مقبولیت و مشروعیت ایران در بین مردم و مسوولان کشورهای دیگر طبعا همراهی و همدلی تصاعدی را به همراه خواهد داشت که خود این امر فی‌نفسه به عنوان مانعی اجازه اقدام علیه امنیت کشورمان را نخواهد داد. شایان ذکر است افکار عمومی یکی از عناصر مهم تاثیرگذار در شکل دهی سیاست خارجی کشورهاست و بنابراین در دوران معاصر غلبه و تسلط بر افکار عمومی به نوعی همراهی سیاست خارجی دیگر کشورها را نیز تا حدودی تضمین خواهد کرد هرچند نمونه‌های نقض آن هم در دوران معاصر وجود دارد.

  مهم‌ترین شاخصه‌ها و توانایی‌های کنونی قدرت نرم ایران در سیاست خارجی چیست؟

از مهم‌ترین شاخصه‌ها و توانمندی‌های ایران در عرصه قدرت نرم می‌توان به ابعاد فرهنگی، تمدنی و ارزشی اشاره نمود که در برمی‌گیرد با ابزارهای مختلف و توانمندی‌های ویژه می‌توان در ارایه قدرت نرم بهره‌برداری کرد که می‌توان به این موارد به عنوان عوامل ایجادکننده یا تقویت‌کننده قدرت نرم نام برد که مهم‌ترین آنها مواردی همچون موقعیت ایدئولوژیک، ارتباطات دیپلماتیک گسترده، مناسبات و مبادلات فرهنگی، ترویج زبان و ادبیات، تبلیغ آرمان‌ها، ارزش‌ها و اهداف متعالی، ارایه تصویر مثبت و مطلوب از خود، بهره‌گیری مناسب از اطلاعات و فرهنگ برای مقاصد دیپلماتیک، طراحی و اتخاذ سیاست‌های استراتژیک مقبول، زدودن ذهنیت‌های تاریخی منفی، مبادلات دانشگاهی و آکادمیک و سرمایه‌گذاری در تربیت نخبگان دیگر کشورها که همگی مورد نظر سیاست‌گذاران ایرانی نیز می‌باشند و در دستور کار دیپلماسی عمومی و قدرت نرم کشورمان قراردارند تا برای انتقال مفاهیم عمیق و محتوایی قدرت نرم برای مخاطبان دیگر کشورها مورد استفاده قرار گرفته شوند.

  نقش و قدرت جنبه‌های اقتصادی قدرت نرم ایران در سطح جهان و منطقه چیست؟

اقتصاد هنگامی که به عنوان قدرت سخت به شمار می‌رود نیز نقش مهمی در زمینه تقویت قدرت نرم یک کشور ایفا می‌کند. همان‌گونه که می‌دانیم منابع قدرت نرم علاوه بر وابستگی به تحولات معرفتی، فرهنگی و نرم افزاری نیازمند پشتیبانی عوامل سخت افزاری نیز می‌باشند. به عبارت دیگر قدرت سخت و قدرت نرم می‌توانند یکدیگر را تقویت یا تضعیف کنند.

اقتصاد کشور به عنوان یک الگوی موفق هنگامی که موفقیت‌های اقتصادی به عنوان الگو و منبع الهامی برای سایرین قرار می‌گیرد، می‌تواند به عنوان یکی از منابع افزایش قدرت نرم در شمار آید. از این منظر جهاد اقتصادی اگر در زمینه کاهش فقر، رفع بیکاری، افزایش درآمد ملی، کاهش تورم و شکوفایی تولید به موفقیت برسد به تنهایی قدرت نرم به شمار نمی‌رود؛ اما هنگامی که کامیابی‌های ناشی از جهاد اقتصادی تصویری موفق و جذاب از انقلاب اسلامی در داخل و خارج از کشور به نمایش گذارد، در آن صورت قدرت نرم جمهوری اسلامی به شکل غیرقابل تصوری افزایش خواهد یافت. کمک‌های اقتصادی به مردم و کشورهای فقیر نیز یکی از منابع افزایش قدرت نرم هر کشور به شمار می‌رود. فعالیت‌های اقتصادی و تجاری کشورمان در سایر کشورها نیز از جمله کشورهای اسلامی، کشورهای آفریقایی و امریکای لاتین می‌تواند بسترهای لازم جهت افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی را فراهم سازد. درهرصورت اقتصاد نقش مهمی در زنجیره‌های ایجاد و تقویت قدرت نرم از آموزش، پژوهش، تولید و ترویج ایفا می‌کند. با این وجود قدرت اقتصادی الزاما به افزایش قدرت نرم منجر نمی‌شود و البته عکس این موضوع نیز صادق است که ضعف اقتصادی کشورمان نیز می‌تواند به نقطه ضعف در عرصه قدرت نرم مبدل شود.

  بخش فرهنگی قدرت نرم ایران و نقش آن در بهره‌برداری در سیاست خارجی چگونه است؟

جمهوری اسلامی ایران بیش از پیش در بهره‌گیری از ابزارهای فرهنگی قدرت نرم ترغیب و با تجربه‌تر شده است. عناصر مهم فرهنگی قدرت نرم ایران را می‌توان شامل مواردی همچون ابزار دانش دانست که با وجود تحریم‌هایی که سال‌ها گریبان جمهوری اسلامی ایران را گرفت، ایران گام‌های بلندی در راستای پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی برداشته است، به گونه‌ای که اکنون به دنبال تبدیل شدن به برترین قدرت تکنولوژیکی منطقه خاورمیانه است.

فرهنگ از آن جهت اهمیت دارد که موفقیت قدرت نرم در شناخت افکار، ارزش‌ها، هنجارها، عادات و نیازهای اخلاقی و رفتاری مردم نهفته است. بنابراین مشخص است، چنانچه سیاست خارجی یک کشور بتواند باعث ترویج ارزش‌های مطلوب و بهره‌گیری از عنصر فرهنگ شود، قدرت نرم چشمگیری در عرصه بین‌المللی ایجاد کرده است. جمهوری اسلامی ایران به اعتبار ایرانی بودن و اسلامی بودن و تاریخچه غنی که در پشت سر دارد، استعداد قابل توجهی در ایجاد جذابیت در ملت‌های دیگر منطقه دارد. مواردی همچون زبان فارسی، افزایش تعاملات و مناسبات فرهنگی، ﺗﺄسیس و تقویت مراکز پژوهشی و نهادهای غیر دولتی، گفت‌وگوی فرهنگ‌ها از طریق ﺗﺄسیس و حمایت از مراکز فرهنگی و رایزنی‌های فرهنگی در کشورهای مختلف، و رفت و آمد‌ها و برگزاری کنفرانس‌های غیر دولتی، ایران می‌تواند در سیاست خارجی خود نیز بهره‌برداری کند و بدین‌وسیله بدبینی ناشی از گزارش‌های رسمی بعضی نمایندگان کشورها و سازمان‌های جهانی را خنثی کند. اقدامات فرهنگی و منابع فرهنگی اینچنینی، این فرصت را به جمهوری اسلامی ایران می‌دهد که علاوه بر تعامل بیشتر با سایر فرهنگ‌ها، زمینه نفوذ بیشتر فرهنگی و افزایش قدرت نرم خودش را در میان سایر ملت‌ها، به خصوص ملت‌های همجوار که با ما قرابت بیشتری دارند، فراهم کند.

  نقش پیشینه تاریخی و تمدنی و نقش در وضعیت کنونی قدرت نرم ایران چیست؟

فرهنگ و تمدن ایرانی نقش غیرقابل انکاری به عنوان یکی از عناصر تشکیل‌دهنده قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران دارد. طبق دیدگاه نای تنها آن بخش از ذخایر فرهنگ و تمدن ایرانی به عنوان منبع قدرت نرم قابل بهره‌برداری است که برای مردمان جوامع خارجی جذابیت داشته باشد. لذا به منظور برآورد قدرت نرم فرهنگ ایرانی می‌بایست به مواردی پرداخت که قابل عرضه در سطح جهانی یا سطح منطقه‌ای هستند. با چنین رویکردی می‌شود چهار مظهر فرهنگ و تمدن ایران را شناسایی کرد که بالقوه می‌توانند منبع مولّد قدرت نرم باشند:

 یک- زبان و ادبیات فارسی، دو- رسوم و آیین‌ها، رسوم و آیین‌های برآمده از فرهنگ ایرانی هم در صورت بهره‌مندی از ویژگی جذابیت خارجی می‌توانند به عنوان منابع فرهنگی مولّد قدرت نرم تلقی شوند که بارزترین مصداق در این زمینه جشن نوروز است. جشن نوروز به عنوان باستانی‌ترین جشن تمدن بشری ریشه‌ای ایرانی دارد اما در بسیاری دیگر از جوامع سراسر جهان نیز گرامی داشته می‌شود سه- هنر‌ها محصولات صنایع فرهنگی و هنری کشورها به شرط داشتن جاذبه برای مخاطبان خارجی منابع قدرت نرم هستند چنان‌که بخش عظیمی از ذخیره قدرت نرم ایالات متحده امریکا مرهون وجود آثار هنری تولید هالیوود است. جمهوری اسلامی ایران هم در این زمینه ظرفیت‌های چشمگیری دارد همچون فرش، موسیقی ایرانی، سینما و هنرهای تجسمی ایرانی که در صورت سرمایه‌گذاری مناسب می‌توانند در راستای بالابردن قدرت نرم آن به کار گرفته شوند.

چهار- آثار باستانی کشور ایران به عنوان میراث‌دار یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین تمدن‌های بشری، گنجینه ارزشمندی از آثار باستانی را در خود جای داده که یادآور سابقه طولانی فرهنگی و تمدنی ایرانیان است. وجود این آثار علاوه بر عواید مادی‌ای که برای صنعت گردشگری کشور دارد، می‌تواند زمینه جذب مردم جوامع خارجی، تأثیرگذاری بر آنان و قرار دادن‌شان در معرض واقعیات جامعه ایرانی را فراهم سازد.

پنج- فرهنگ اسلامی مجموعه عقاید، باورها، ارزش‌ها، آداب و رسوم، الگوها و شیوه‌های عمل منبعث از شریعت اسلام است که برمبنای این تعریف ، فرهنگ اسلامی به موازات فرهنگ ایرانی قوام‌بخش هویت ملت ایران و به عنوان منبع قدرت نرم برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌گردد.

  از نگاه آسیب‌شناسی ظرفیت‌های استفاده نشده کشور ایران در حوزه قدرت نرم چیست؟

جمهوری اسلامی ایران در سه دهه اخیر به دلیل تعقیب آرمان‌های انقلابی، تضادهای ایدئولوژیک با شرق و غرب و نیز تفاوت‌های رفتاری در حوزه سیاست خارجی، همواره آماج بیشترین حمله‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی در افکارعمومی بین‌المللی بوده است که شاهد پروژه‌های اسلام هراسی، شیعه‌هراسی و ایران هراسی در همین راستا بوده‌ایم. اما متأسفانه نقشه راه مناسبی برای مقابله با این هجمه‌ها نداشته و این در حالی است که کم کاری در این زمینه و عدم انعکاس سیاست‌های داخلی و خارجی کشورمان به ملل جهان با استفاده از ابزارهای مناسب باعث شده زمینه برای سوءاستفاده بسیاری از رسانه‌های توجیه شده کشورها و سازمان‌های جهانی فراهم شود که به هر شکلی که مایل باشند در ساختن افکارعمومی جهان علیه ما وارد عمل شوند. از این رو ساختار دیپلماسی عمومی و قدرت نرم مدتی است به بازتعریف و نگاه دوباره به توانمندی‌ها و فرصت‌های موجود پرداخته تا بتواند با بهره مندی از ظرفیت‌ها و عدم فرصت سوزی به استفاده از قدرت نرم برای تبیین مواضع کشورمان و روشن‌سازی تصویر واقعی از ایران بپردازد.

  آینده توان و نوع بهره‌گیری قدرت نرم در سیاست خارجی ایران چیست؟

امروزه، به ‌ویژه با توجه به پدیده جهانی شدن و رشد سریع و فراگیر گردش اطلاعات، دیپلماسی عمومی به‌ عنوان یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین منابع قدرت در خدمت کشورهای پیشرو در جهان، بر پایه قدرت نرم در جهت تاثیرگذاری در معادلات جهانی و منطقه‌ای و روند سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در قبال سایر کشورها مورد استفاده بسیار قرار گرفته است و با گسترش ارتباطات و نقش شبکه‌های اجتماعی در عرصه جهانی روز به روز بر گستره و اهمیت آن افزوده می‌شود. دیپلماسی عمومی که بر محور ایجاد ارتباط با مخاطبان عمومی در کشورهای مختلف و ارایه تصویری مثبت و جذاب از کشور مبدا دیپلماسی عمومی باهدف تغییر نگرش‌ها و تصمیم‌ها عمل می‌کند، به دلیل ماهیت اقناع‌کنندگی، به‌ عنوان یکی از مجاری اعمال قدرت نرم و تعمیق و گسترش روابط کشورها با یکدیگر، مورد توجه قرار می‌گیرد.

از آنجا که آن‌طور که مطلوب است نتوانسته‌ایم چهره ایران، انقلاب اسلامی، فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی را به دنیا معرفی کنیم همین امر منجر به این شده است که یا بسیاری از مردم، ایران را اساسا به عنوان یک کشور براساس تصویر‌های ذهنی ساخته شده مرتبط با پروژه اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی و ایران‌هراسی، فهم می‌نمایند که متاسفانه به وسیله رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی و ارتباطاتی علیه ایران به اجرا گذاشته‌شده است.

بنابراین و با توجه به شناخت مساله و درک این موضوع که کشور ایران به دلیل غنای منابع ادبی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی، دارای منابع بالقوهای است، در سال‌های اخیر تلاش شده است با توجه به فقدان شناخت مناسب و کافی از کشورمان، با به‌کارگیری محتوایی این منابع و همچین بهره‌برداری از ابزاری‌های نوین دیپلماسی عمومی همچون شبکه‌های اجتماعی فیس بوک و توئیتر، در جهت هرچه بیشتر شناساندن کشورمان به مردم دنیا و در جهت نیل به منافع ملی گام برداشت.

در حالی که به مدد ابزارهای نوین ارتباطی شاهد تغییر از دیپلماسی رسمی به سمت دیپلماسی عمومی به دلیل ظهور افکار عمومی و دموکراسی‌های مشارکتی هستیم، این روند به دلیل ظهور شبکه‌های ارتباطی نوین همچون اینترنت و شبکه‌های اجتماعی شتابی بس فزاینده به خود گرفته است. از این‌رو حوزه فعالیت دیپلماتیک نه تنها باید با الزامات تحول در فناوری‌های ارتباطی خود را وفق دهد بلکه باید خود را برای تعامل با بافت و زمینه متغیر روابط فراملی مهیا سازد.

این اقدام جمهوری اسلامی ایران در عرصه قدرت نرم که در چارچوب دیپلماسی عمومی و با هدف ایجاد شناخت و تعامل و رابطه دوسویه با مردم دنیا انجام پذیرفته، تاکنون نتایج و دستاوردهای کاملا ملموس و قابل مشاهده‌ای داشته و پیش‌بینی می‌شود که در بازه زمانی کوتاهی در آینده این دستاوردها و تغییر نگرش‌ها به مراتب افزایش یافته و زمینه شناخت و علاقه به ایران را بیش از پیش فراهم نماید که بی‌شک افکار عمومی یکی از عناصر حیاتی تصمیم‌سازی و شکل‌گیری سیاست خارجی کشورها می‌باشد.

همان‌گونه که جوزف نای واضع اصطلاح قدرت نرم در دهه 90 میلادی عنوان کرده است، آینده قدرت در عصر اطلاعات بستگی به این دارد که «داستان چه کسی پیروز شود.»