حلقه گمشده در اتصال به سامانه تجاری

تعادل|ارغوان قاسمی مهر|

اتصال ناپایدار دو سامانه جامع امور گمرکی و سامانه جامع تجارت، به محل بحثی مابین وزارت صمت و سازمان گمرک تبدیل شده است؛ به طوری‌که هر یک دیگری را مقصر این ناهماهنگی می دانند. این در حالی است که با وجود توافق صورت گرفته میان دو وزارتخانه صمت و وزارت اقتصاد در شهریور 97 اما اتصال کامل این دو سامانه همچنان پایدار نیست.  حال این پرسش قابل طرح است که این ناهماهنگی از کجا آب می خورد؟ سید مهدی میر اشرفی رییس کل گمرک، ارتباط آنلاین با سامانه جامع تجارت را بیش از 90 درصد اعلام کرده و علت عدم ارتباط کامل بین دو سامانه را ناشی از تکمیل نبودن بعضی از زیرسامانه های سامانه جامع تجارت دانست. از سوی دیگر، اما وزارت صمت ارتباط ناپایدار سامانه را ناشی از عدم تبادل درست وکامل اطلاعات از مبدا گمرک می داند. برای رفع ابهام از این مساله به سراغ  محمد شیرازیان مدیر پروژه سامانه جامع تجارت رفتیم تا به پشت صحنه این اختلاف پی ببریم. او، اختلاف با سازمان گمرک بر سر اتصال به سامانه جامع تجارت را یک اختلاف چند بعدی می داند و متصل شدن کامل این دو سامانه را مشروط به همکاری گمرک دانست. از نگاه شیرازیان، حلقه گمشده‌ای که مسیر هموار این ارتباط را با شکاف مواجه می کند، «تشریفات گمرکی» است و توضیح می دهد که مشکل عدم اتصال دو سامانه موجب آشفتگی هایی در روند تجارت شده تا جایی که حتی سازمان های بازرسی و نظارت را نیز برای کنترل و مبارزه با قاچاق سردرگم کرده است. مشروح این گفت و گو را در ادامه می خوانید.

  جناب آقای شیرازیان، با گذشت بیش از  17 ماه از امضای توافقنامه بین وزارت صمت و وزارت اقتصاد برسر اتصال دو « سامانه جامع تجارت » و « سامانه جامع امور گمرکی » اتصال کامل همچنان برقرار نیست، مشکل از کجاست؟

اختلاف ما با گمرک و سامانه جامع امور گمرکی یک مساله چند بعدی است.  بعد اول به تبادل اطلاعات مربوط می شود. یعنی بر اساس آیین نامه اجرایی مواد 5 و 6 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز،  باید کلیه تبادل اطلاعاتی گمرک از طریق سامانه جامع  تجارت صورت بگیرد. بعد دیگر در ارتباط با محتوای تبادل اطلاعات است که مطابق ماده 38 آیین نامه اجرایی مواد 5 و 6 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز ، ساختار اطلاعاتی باید براساس ساختار سامانه جامع تجارت بوده همچنین ساختار اظهار نامه و پروانه گمرکی نیز متناسب با سامانه جامع تجارت اصلاح شود. دو بعد یاد شده مورد بررسی قرار گرفتند و توافقات اولیه نیز تا حدودی صورت گرفت هرچند هنوز کامل اجرایی نشده است، اما در مورد بعد سوم در ارتباط با « درگاه یکپارچه بازرگان» هنوز اختلافات پابرجاست.  

  این اختلاف که در مورد «درگاه یکپارچه بازرگان»  اشاره کردید،  ناشی از چیست؟

در واقع طبق قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز و همچنین آیین نامه اجرایی آن،  از مرداد سال 95، یک پنجره واحد تحت عنوان «سامانه یکپارچه سازی و نظارت بر فرآیند تجارت»  یا همان «سامانه جامع تجارت» برای تجارت داخلی و خارجی پیش‌بینی شده و همچنین مطابق قانون، وزارت صمت به عنوان متولی راه اندازی این سامانه معرفی شده است. از‌طرفی براساس مواد 32 و 35 آیین‌نامه اجرایی ماده 5 و 6 قانون مبارزه با قاچاق ارز و کالا، کلیه دستگاه‌های دخیل در فرآیند تجارت داخلی و خارجی موظف هستند، سامانه‌های خود را به گونه ای طراحی کرده و مورد بهره‌برداری قرار دهند که حضور فیزیکی بازرگان در دستگاه‌ها حذف شود و بازرگانان تنها از طریق درگاه واحد بازرگان سامانه جامع تجارت با دستگاه ها ارتباط داشته باشند و حتی ساختار تبادل اطلاعات الکترونیکی خود را منطبق بر سامانه جامع تجارت قرار داده یا در صورت لزوم اصلاح کنند. از همین‌رو، گمرک نیزبه عنوان یکی از دستگاه‌های دخیل در امر تجارت داخلی و خارجی،  مشمول این ماده از آیین‌نامه اجرایی مواد 5 و 6 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز است،  اما حاضر به پذیرش و اجرای این ماده نیست و این موضوع که سامانه جامع امور گمرکی و پنجره واحد تجارت فراملی (EPL) فاقد درگاه بازرگان باشد را نمی‌پذیرد.

  اظهارات شما بیانگر این است که گمرک حاضر به تن دادن به این موضوع نیست؛ دلیل این عدم همکاری را در چه می بینید و اینکه آیا ممکن است عدم همکاری به این دلیل باشد که تغییر ساختار سامانه جامع امور گمرکی،  محدویت هایی را برای گمرک ایجاد  کند؟  

خیر، این‌طور نیست؛  سامانه جامع تجارت نه می‌خواهد و نه می‌تواند جایگزین سامانه‌های دستگاه‌های دیگر باشد و تمام امور مربوط به هر یک از دستگاه‌های دخیل در امر تجارت،  در سامانه دستگاه ذی‌ربط در حال انجام است. تغییراتی که در سامانه‌های آنها انجام می‌شود، نیز یک نوع اصلاح ساختاری است که طبق آیین‌نامه جهت بهبود و ایجاد ارتباطات بهینه صورت می‌گیرد. حتی بعد از راه‌اندازی سامانه جامع تجارت، کلیه قواعد مربوط به هر یک از دستگاه‌ها در سامانه‌های خودشان مدیریت و تصمیم‌گیری می‌شود و سامانه جامع تجارت فقط یک درگاه است.  به‌طور نمونه، کلیه امور مربوط به ثبت سفارش هنوز هم در سامانه ثبت سفارش دفتر مقررات صادرات و واردات مدیریت می‌شود و در مورد اینکه بازرگان برای ثبت سفارش چه شرایطی را باید احراز کند، نیز وزارت صمت تصمیم‌گیری می‌کند. یا در مورد عملیات ارزی نیز علی‌رغم اینکه تمام مقررات و سیاستگذاری‌ها در محدوده اختیارات بانک مرکزی است، اما بازهم سامانه نیما فاقد درگاه بازرگان است و عملیات ارزی از درگاه سامانه جامع تجارت صورت می‌گیرد. در مورد سایر دستگاه‌ها نیز وضعیت مشابهی حاکم است. در واقع سامانه جامع تجارت فقط یک درگاه است که اطلاعات را بین بازرگان و دستگاه حاکمیتی مربوطه رد و بدل می‌کند.

  همانطور که گفتید تا این مرحله سامانه جامع تجارت در اتصال با هیچ یک از سامانه های دیگر دستگاه های مرتبط با امر تجارت، مشکلی ندارد، و گره کار تنها مربوط به اتصال با سامانه جامع امور گمرکی است، مشکل از کجاست؟

 بله دقیقا همین‌طور است؛ در اتصال با سایر سامانهها مشکلی وجود ندارد؛ اما در مورد تشریفات گمرکی هنوز به توافق با گمرک که مرزبان اقتصادی کشور است، نرسیده ایم. همه فرآیندهای قبل از تشریفات در سامانه جامع تجارت در حال انجام است. به‌طوری‌که ما در مراحل قبل از گمرک یعنی، اطلاعات بازرگان(کارت بازرگانی)، ثبت پیش فاکتور، استعلام ضوابط کالایی، درخواست مجوزهای فنی و ارزی، فرآیند صدور ثبت سفارش و در ادامه فرآیند تامین و تخصیص ارز، اعلامیه تامین ارز و... مشکلی نداریم. البته باید این نوید را داد که بخش صدور و تمدید کارت بازرگانی به زودی در سامانه جامع تجارت راه اندازی می شود. از طرفی در کنار طی شدن این فرآیند،  سامانه جامع انبارها اطلاعات قبل از انبار را دریافت می کند و سامانه بار فرآبران وزارت راه و شهرسازی، اطلاعات سند حمل را در اختیار سامانه جامع تجارت قرار می دهد. تا این مرحله همه چیز روال عادی خود را طی می کند و همه حلقه ها به یکدیگر متصل هستند، اما حلقه گمشده ایی که مسیر هموار این اتصال را با شکاف مواجه می‌کند، «تشریفات گمرکی» است. بعد از مرحله تشریفات گمرکی، حمل داخلی و انبارش است که باز در آن مرحله نیز ارتباط برقرار است. در حال حاضر هم بارنامه‌های حمل داخلی را به اطلاع بازرگان می‌رسانیم و بازرگان می تواند تایید یا رد بارنامه بزند؛ چراکه بعضا بارنامه برای شرکت‌ها صادر می‌شود در حالی‌که خود شرکت در این زمینه اطلاعی ندارد. این امکان سامانه جامع تجارت و اطلاع دادن بارنامه به بازرگان باعث شده است که از وقوع بخشی از مفاسد پیشگیری شود.

  علت قطع ارتباط در مرحله تشریفات گمرکی چیست؛ اگر ممکن است در مورد این مرحله  شفاف‌تر برای‌مان توضیح دهید...

 نمی توان گفت ارتباط قطع است؛ اما به عنوان مقدمه باید در این زمینه یک وضعیت فعلی و یک وضعیت ایده آل را در نظر بگیریم. در وضعیت فعلی اطلاعات ثبت سفارش کاربر به صورت استعلامی از سوی سامانه جامع تجارت به گمرک ارسال می شود و اطلاعات مربوط به اظهار نامه، پروانه و پته نیز باید از سوی گمرک به سامانه جامع تجارت ارسال شود که بخش عمده ای از اختلاف با گمرک، به همین ارسال اظهار نامه، پروانه و پته از سوی گمرک برمی گردد. البته خوشبختانه در ماه اخیر تا حدودی روند رو به بهبودی را تجربه کرد و تقریبا 86 درصد از اظهار نامه های واردات با میانگین 2 روز تاخیر به سامانه ارسال می شود، اما این درصد نیاز سامانه جامع تجارت را پوشش نمی دهد و در راستای تسهیل فرآیند شفاف سازی و رهگیری های لازم نیاز است که 100 درصد اطلاعات اظهارنامه ها، پروانه گمرکی و پته  به سامانه جامع تجارت با حداقل تاخیر ارسال شود. البته ذکر این نکته ضروری است که مشکلات در این زمینه نیز از جنس اجرایی است نه اختلاف نظر.

  شما به یک وضعیت ایده آل در روند اتصال به این سامانه تجاری اشاره کردید؛ این وضعیت به چه شکل است و چگونه تحقق می یابد؟

ببینید در وضعیت ایده آل،  بازرگان در قسمت عملیات گمرکی سامانه جامع تجارت، «ثبت سفارش، اعلامیه تامین ارز  و سایر مراحل یاد شده» را طی می کند، آن‌هم به صورت انتخابی و نه اظهار که امکان وقوع مغایرت در آن وجود دارد. پس از اتمام این مراحل و فرایندها، دستگاه مجوز لازم را صادر می کند و این اطلاعات ثبت شده به عنوان اظهار در اختیار سامانه جامع امور گمرکی قرار می گیرد. گمرک هم بر مبنای این اطلاعات دریافت شده، اظهار نامه و پروانه گمرکی را صادر می کند. گمرک نبایداجازه تغییر دادن اطلاعات ارسالی را بدون اطلاع سامانه جامع تجارت، وزارت صمت و سایر دستگاه های متولی قبل از گمرک بدهد.

  این شکاف اکنون در چه سطحی قرار دارد؟

وضعیت فعلی تا ایده آل فاصله دارد و مشکل به این صورت اتفاق می افتد که اطلاعات ثبت سفارش بازرگان وقتی به بخش گمرک می رسد، دچار تغییراتی می شود. در واقع ما براساس قانون به ازای شناسه کالا ثبت سفارش می‌کنیم، به‌طور نمونه؛ در مورد گوشی موبایل اگر ثبت سفارش می‌شود به ازای برند، مدل و تعداد سیم کارت و دیگر مشخصه هایی که در شناسه کالا آمده است،  ثبت سفارش انجام می شود. برهمین اساس، کاربر مکلف است ردیف کالایی مجزا برای هر شناسه ثبت کند. در مقابل دستگاه مجوز دهنده هم به ازای هر ردیف کالایی مجوز صادر می کند. این اطلاعات با همین جزئیات ثبت سفارش و به گمرک اعلام می شود؛ اما در ادامه این روند، گمرک برای کاربر اظهار کلی اعلام می‌کند، چند ردیف کالایی به عنوان یک ردیف کالا از کاربر اظهار گرفته می شود؛ به‌طور نمونه،«لوازم خانگی» در انواع مدل  ثبت

می شود. در‌حالی‌که گمرک همه را تحت عنوان «جارو برقی» اظهار می‌کند. در نتیجه موقع برگشت اطلاعات و پروانه کالا فرضا اگر بازرگان می‌خواهد 800 دلار از 1000 دلار کالای ثبت شده را ترخیص کند، ما نمی‌توانیم به طور سیستمی تشخیص بدهیم که کدام ردیف‌های کالایی در حال ترخیص هستند یاکدام ردیف‌ها را از ثبت سفارش مستهلک کنیم. از این منظر، نظم و ترتیب اطلاعاتی را که تا قبل از مرحله گمرک در ثبت سفارش انجام داده ایم و پس از گمرک می خواهیم در مرحله حمل و انبارش استفاده کنیم، از بین می رود. حتی در مرحله حمل وانبارش نیز باز با بارنامه های داخلی با مشکل مواجه می‌شویم، که آیا کالاهای ترخیص شده همان کالاهای ثبت سفارش شده ای هستند که به آنها ارز تخصیص داده شده است یا خیر.

  در صحبت هایتان به اعمال تغییرات در اظهار‌نامه‌ها  اشاره کردید، منظور چگونه تغییراتی است؟

دو نوع تغییرات ممکن است صورت بگیرد؛ عمده این تغییرات در محدوده مجاز است، اما مواردی نیز ذیل عنوان غیر مجاز قرار می گیرند.این تغییرات طیف گسترده ای دارد که مربوط به «ارزش، وزن، تعداد، انواع استانداردها،  یا مشخصات فنی کالا و..» است که برای دستگاه های مجوز دهنده مهم هستند. به طور نمونه؛ در مورد ارزش و وزن، ستاد تنظیم بازار تلورانسی را تعین کرده که تغییرات در آن محدوده نیازی به تایید مجدد ندارد. اما در مورد بخشی از این تغییرات یک موافقت اصولی و پیشین در مورد آن وجود ندارد. در نظر بگیرید که وزارت بهداشت در مورد تغییرات دوز و تعداد یک دارو محدوده مجازی را اعلام نکرده است و توافق پیشینی در این باره وجود ندارد. این سطح غیرمجاز است که باید این قبیل تغییرات به صورت موردی مجددا بررسی و تصمیم گیری شود. براین اساس ضروری است در مورد عدم اعمال تغییرات بدون اطلاع دستگاه های متولی و دخیل در امر تجارت به منظور پیشگیری از بروز چنین مشکلاتی، توافقاتی با گمرک صورت پذیرد. البته توافقات تا حدودی صورت گرفته، اما هنوز اجرایی نشدند.

  تغییراتی که گمرک بدون اطلاع و هماهنگی با سامانه جامع تجارت در اظهارنامه ها اعمال می کند فارغ از اینکه مجاز یا غیر مجاز باشند؛ آیا برای سامانه جامع تجارت و دستگاه های دخیل در امر تجارت مشکلاتی را ایجاد می کند یا خیر؟

در حقیقت قانون مبارزه با قاچاق کالا وارز، رویکرد مبارزه سیستمی و قبل از آن پیشگیری سیستمی را در نظر گرفته است. یعنی ما اساسا نباید اجازه وقوع مغایرت را بدهیم که در ادامه نیاز به کشف تخلف نباشد، اما این موارد در گرو ارتباط صحیح و بی‌نقص بین سامانه جامع تجارت و سامانه جامع امور گمرکی است. بنابراین باید ساختار اطلاعات اظهارنامه مطابق با ساختار اطلاعات ثبت سفارش باشد. یعنی اگر براساس شناسه کالا، ثبت سفارش استعلام می‌شود، براساس شناسه کالا هم اظهار‌نامه دریافت کنیم تا تناظر اطلاعاتی برقرار و همچنین قابلیت رهگیری و رصد کالا برای دستگاه‌های نظارتی و بازرسی امکانپذیر باشد. این در حالی است که وضعیت موجودعملا امکان کنترل و رصد سیستمی را از سامانه جامع تجارت سلب می‌کند. از طرفی، زمانی‌که رهگیری کالاهای وارداتی به دلیل اعمال تغییرات در اطلاعات از سوی گمرک، به‌درستی انجام نشود، برای رهگیری کالای تولید داخل نیز با مشکل مواجه هستیم. زیرا هر کالای وارداتی یا قاچاقی که شناسایی شود کاربر می‌تواند به راحتی ادعا کند که این کالا تولید داخل است. چرا که بعضا کالاهایی مثل «پوشاک و مواد غذایی و...» با وجود اینکه در داخل تولید می‌شوند، اما با برند خارجی در بازار عرضه می‌شوند؛ از این رو، به دلیل عدم رهگیری درست کالاهای وارداتی، سیستم نظارتی قدرت تشخیص کالاهای قاچاق از کالاهای تولید داخل را ندارد. همین امر سبب می شود که همان روال نادرست و فساد قبل از راه‌اندازی این سیستم ادامه یابد که کارایی این سامانه و فلسفه ایجاد آن را در مبارزه با قاچاق کالا و ارز به چالش می‌کشد.

  همانطور که اشاره کردید، یکی از مهمترین هدف‌های راه‌اندازی این سامانه که از سال 95 راه‌اندازی شده است ، مبارزه سیستمی و هوشمند با قاچاق کالا و ارز است، با در نظر گرفتن این نکته که آمار قاچاق همچنان بالاست، به نظرتان این هدف تا چه میزان تحقق یافته است؟

از آنجایی که اتصال بین دو سامانه هنوز به‌طور کامل برقرار نشده است، از نظر ما طبیعی است که تا وقتی اتصال برقرار نشده اقدام سیستمی مؤثری هم در این راستا صورت نگرفته باشد. پس نمی‌توانیم انتظارداشته باشیم که حجم قاچاق کاهش یابد. هر چند که اقداماتی از سوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، تعزیرات و نهادهای زیر نظر وزارت صمت در حال انجام است، اما هیچ‌یک به اندازه ارتباط و تبادل اطلاعات بین دو سامانه  جامع تجارت و سامانه جامع گمرکی نمی‌تواند در کنترل و کاهش قاچاق اثرگذار باشد.

  راهکارتان برای اتصال این دو سامانه چیست و چه اقداماتی در دستور کار دارید؟

همانطور که اشاره شد، در بعد اول و دوم اختلاف به توافقاتی دست پیدا کرده‌ایم که بخشی از توافقات هنوز اجرایی نشده‌اند. اما در مورد سایر نقاط مورد اختلاف نیز در تلاش هستیم که توافقات لازم صورت گرفته و اجرایی شوند.