زلزله 7 ریشتری؛ تهران در وقت اضافه

گروه راه و شهرسازی|

علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مقاله‌ای دوره بازگشت زمین‌لرزه در تهران را محاسبه و اعلام کرده است. براساس محاسبات او، میانگین آماری دوره بازگشت زلزله‌های 7ریشتری و بالاتر از آن در شعاع 150 کیلومتری تهران حدود 159 سال است و آخرین زلزله با این قدرت در سال 1830 رخ داده است.  به گزارش «تعادل» بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی بیت‌اللهی، مشخص می‌شود که تهران در سال 1989 میلادی از مرز میانگین آماری زلزله 7ریشتری و بالاتر از آن (یا همان 159 سال) گذشته و تاکنون 30 سال از آن مرز زمانی عبور کرده است و در واقع در وقت اضافی دوره بازگشت زلزله قرار دارد.

بیت‌اللهی همچنین در یک گفت‌وگو با اعلام اینکه شرق تهران پرلرزه‌ترین منطقه پایتخت است، اظهار کرده است: بر مبنای مانیتورینگ زلزله‌های رخ داده هنوز دیده نشده است که ارتباطی بین گسل مشاء و سایر گسل‌های تهران پس از وقوع زلزله دماوند ایجاد شده باشد.  رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی طی مقاله‌ای که در پایگاه خبری وزارتخانه راه و شهرسازی منتشر شده، با تشریح مفاهیم علمی مربوط به دوره بازگشت زلزله‌ها، درباره وضعیت تهران از نظر این شاخص، محاسبات خود را منتشر کرده است. بخش‌هایی از این مقاله را پیش‌رو دارید.

   مفهوم دوره بازگشت زلزله

به تناوب زمانی میانگین‌گیری شده وقوع زلزله‌ها در یک منطقه، در طول کل دوره زمانی ثبت زلزله‌ها، دوره بازگشت زلزله می‌گویند. بدین‌معنا اگر طول کل دوره آمار زلزله‌ها در یک منطقه ۱۰۰ سال باشد و در آن منطقه طی این صد سال، ۲۰ زلزله با بزرگی‌های معین رخ داده باشد، دوره بازگشت کوچک‌ترین زلزله از آن ۲۰ زمین‌لرزه، ۵ سال خواهد بود.

   دوره بازگشت و میانگین وقوع زلزله‌ها

اگر در یک دوره ۱۰۰ ساله آمار ثبت زلزله‌ها ۲۰ زلزله باشد، دوره بازگشت حاصل تقسیم ۱۰۰ سال بر ۲۰ زلزله یعنی ۵ سال برای کوچک‌ترین زلزله از آن ۲۰ زمین‌لرزه خواهد بود. معنی عدد ۵ این است که در این منطقه، به‌طور متوسط هر ۵ سال، یک زلزله رخ داده است.

   دوره بازگشت کدام زلزله‌ها؟ 

موضوع مهم دیگر در خصوص دوره بازگشت زلزله، روشن کردن زلزله‌هایی است که در خصوص دوره بازگشت آنها صحبت می‌شود. به عنوان نمونه، گفته می‌شود که دوره بازگشت زلزله تهران، ۱۵۰ یا ۱۸۰ یا... سال است. سوال مهم این است، که زلزله با چه بزرگی دوره بازگشت آن ۱۵۰ یا ۱۸۰ سال است؟ این ابهام نیز باید روشن شود تا مفهوم دقیق‌تری از دوره بازگشت زلزله به دست‌ آید. براساس آمار مرکز لرزه‌نگاری ژئوفیزیک، طی ۱۲ سال اخیر، از ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۸ زلزله‌های اطراف تهران تا نیمه اول ماه اول سال ۲۰۱۸، حدود ۱۱۸۵ زلزله با بزرگی ۲.۵ و بزرگ‌تر، تعداد ۷۸۰ زلزله با بزرگی ۲.۵ تا ۳، ۳۰۳ زلزله با بزرگی ۳ تا ۳.۵، تعداد ۶۵ زلزله با بزرگی بین ۳.۵ تا ۴، همچنین تعداد ۳۱ زلزله با بزرگی ۴ تا ۴.۵، تعداد ۴ زلزله با بزرگی ۴.۵ تا ۵ و یک زلزله با بزرگی ۵ تا ۵.۵ و همان تعداد با بزرگی ۵.۵ تا ۶ بوده است.  برای محاسبه دوره بازگشت زلزله‌های ۲.۵ و بزرگ‌تر از آن یعنی به‌عبارت دیگر همه زلزله‌های دوره، ۱۲ سال را بر تعداد کل زلزله‌ها که ۱۱۸۵ زلزله است، تقسیم می‌کنیم. عدد حاصله حدود ۰.۰۱ می‌شود. این بدان معنی است که در هر سال به‌طور تقریبی حدود ۹۹ زلزله در تهران و اطراف آن رخ داده است. 

   دوره بازگشت زلزله و محدوده مکانی آن

مساله مهم در دوره بازگشت زلزله‌ها، محدوده و گستره‌ای است که زلزله‌ها در آن واقع می‌شوند. اگر سه دایره با شعاع ۵۰، ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلومتری به مرکزیت شهر تهران رسم کرده و زلزله‌های رخ داده در داخل هر کدام از این دایره‌ها را نیز شمارش کنیم، واضح است، در دایره به شعاع ۵۰ کیلومتری، تعداد زلزله‌های کمتری نسبت به دو دایره دیگر خواهد بود. بر اساس آمار ۱۲ سال گذشته در محدوده دایره به شعاع ۵۰ کیلومتر، ۷۱ زلزله، در داخل دایره به شعاع ۱۰۰ کیلومتری از مرکز شهر تهران، ۳۸۴ زلزله و در دایره با شعاع ۱۵۰ کیلومتری از مرکز تهران، ۹۵۶ زلزله با بزرگی ۲.۵ و بالاترواقع می‌شود. برای دوره بازگشت زلزله‌ها، کافی است تعداد زلزله‌های داخل هر کدام از این دایره‌ها تقسیم بر طول دوره نگاشت زلزله شود. در دایره کوچک‌تر در هر سال ۶ زلزله با دوره بازگشت دو ماهه، در دایره میانی با شعاع ۱۰۰ کیلومتر در هر سال ۳۲ زلزله با دوره بازگشت ۱۱ روز و در دایره به شعاع ۱۵۰ کیلومتر از وسط شهر تهران، هر سال ۸۰ زلزله با دوره بازگشت ۴.۵ روز رخ می‌دهد. مثال‌ها نشان می‌دهد که دوره بازگشت زلزله، وابسته به بزرگی زلزله، مدت زمان کل آمار زلزله‌ها، و وسعت محدوده‌ای است که زلزله رخ می‌دهد.

   دوره بازگشت زلزله تهران؟

برای زلزله تهران، توجه به زلزله ۶ و بزرگ‌تر از آن و حداکثر شعاع ۱۵۰ کیلومتری اطراف مرکز شهر تهران باید مورد توجه باشد.  بر اساس آمار از سال ۷۴۳ میلادی تا آخر سال ۱۳۹۸ در شعاع ۱۵۰ کیلومتری از مرکز شهر تهران، ۱۵ زلزله با بزرگی ۶ و بزرگ‌تر از آن رخ داده است که آخرین زلزله ثبت شده مربوط به زلزله بلده کجور در سال ۲۰۰۴ است. در این زلزله شهر تهران اندکی لرزید، ولی آسیبی در شهر رخ نداد. دوره بازگشت زلزله ۶ (۶ و بزرگ‌تر از آن)، حاصل تقسیم دو عدد ۱۲۷۵ سال بر ۱۵ (تعداد زلزله‌های ۶ و بزرگ‌تر از آن) خواهد بود که برابر ۸۵ سال می‌شود. به بیان روشن‌تر در محدوده‌ای به شعاع ۱۵۰ کیلومتری اطراف نقطه مرکزی شهر تهران، بر اساس آمار و کاتالوگ زلزله‌های تهیه شده، به‌طور متوسط هر ۸۵ سال یک‌بار زلزله‌ای به بزرگی ۶ یا بزرگ‌تر از آن رخ می‌دهد که معنی آن در واقع وقوع قطعی زلزله در هر ۸۵ سال نیست که بگوییم چون زلزله بزرگ‌تر از ۶ در سال ۲۰۰۴ در اطراف تهران رخ داده، بنابراین تا ۲۰۹۰ زلزله ۶ و بزرگ‌تر از آن نخواهیم داشت! بلکه ۸۵ سال عدد میانگینی است که نحوه محاسبه آن توضیح داده شد. در همین دوره زمانی (۷۴۳- ۲۰۱۸)، تعداد زلزله‌های رخ داده با بزرگی ۷ و بزرگ‌تر از آن، ۸ زلزله است. دوره بازگشت زلزله ۷ (زلزله‌های ۷ و بالاتر)، برابر ۱۵۹ سال می‌شود که معنی آن، میانگین زمانی ۱۵۹ ساله برای رخداد زلزله‌های ۷ و بزرگ‌تر از آن، در شعاع ۱۵۰ کیلومتری اطراف تهران است. برای زلزله ۷ و بزرگ‌تر از آن نیز، آخرین زلزله اطراف تهران، زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی است که در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شرق تهران (از مرکز شهر) بین شهر دماوند و شهر فیروزکوه (۲۵ کیلومتری غرب فیروزکوه به سمت دماوند) قرار دارد. بر اساس نوشته‌های تاریخی، در اثر این زلزله در تهران، خرابی‌هایی به بار آمد و عمارت سفارت بریتانیا نیز آسیب دید (فاصله ۱۰۰ کیلومتری فاصله نسبتا زیادی است و تا مرکز تهران، شتاب زلزله به اندازه زیادی کاهش پیدا می‌کند) . 

   مطالبه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله

با توجه به مسائلی که بالاتر ذکر شد، توجه به نکات زیر ضروری به نظر می‌رسد: 

  خطر زلزله با توجه به گسله‌های فعال و زمین‌لرزه‌های متعدد رخ داده در تهران و اطراف آن همیشگی، دایمی و جدی است. رویکرد کارشناسانه، مطالبه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله، با اهرم‌های نظارت جدی و مسوولانه است. استمرار به سختگیری‌های مهندسی، رعایت وجدان کاری از سوی عناصر دخیل در ساخت و ساز و مطالبه عمومی مردم و فرهنگ زندگی با زلزله مهم‌ترین ابزارهای کاهش ریسک زلزله در کشور خواهد بود.

  دوره بازگشت زلزله، مفهوم وقوع زلزله در زمان یا زمان‌های معین را ندارد و گاه فواصل وقوع زلزله ۲۰سال و گاه ۳۰۰ سال نیز است. بنابراین این موضوع، نباید اسباب دلهره و استرس باشد.

  زلزله‌های تهران - منظور زلزله‌هایی است که به نوعی می‌توانند بر تهران تاثیر داشته باشند- تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری در نظر گرفته شده‌اند، اگر این شعاع به ۱۰۰ کیلومتر کاهش یابد، دوره بازگشت زلزله ۷ (و بزرگ‌تر از آن) از ۱۵۹ سال به ۲۵۵ سال تبدیل خواهد شد و اگر فاصله ۵۰ کیلومتری از مرکز شهر مدنظر باشد، دوره بازگشت زلزله ۷ بیش از ۱۰۰۰ سال خواهد بود. 

  زلزله‌ای بزرگ که در فاصله ۱۰۰ کیلومتری رخ می‌دهد، با زلزله‌ای که در وسط شهر رخ می‌دهد، اثر کاملا متفاوتی دارد. بنابراین، وقتی گفته می‌شود اگر زلزله ۶.۵ رخ دهد تهران زیر و رو می‌شود، به هیچ‌وجه سخن کارشناسانه‌ای نیست. تجربه زلزله ۷.۳ ازگله کرمانشاه در فاصله معینی از شهر کوچک سرپل ذهاب به خوبی اثر یک زلزله بزرگ را بر محدوده شهری در فاصله معین نشان می‌دهد، در این زلزله، نمی‌توان گفت این شهر کوچک ویران شد! در زلزله بم تخریب گسترده شهر عمدتا به دلیل ساختمان‌های خشت و گلی آن محدوده بود تا بزرگی زلزله که اتفاقا درست در محدوده شهر رخ دهد، در همین زلزله نیز تعدادی از ساختمان‌های اسکلت دار  فرو نریختند.

    مهم‌ترین پارامتر کنترل‌کننده ابعاد بحران زلزله، کیفیت ساخت و ساز و سکونتگاه‌ها است. اگر همتی مستمر در طراحی، نظارت، اجرا و کیفیت مصالح درسازوکار ساخت و ساز نهادینه شود، می‌توان مطمئن بود که تاب‌آوری بالایی خواهیم داشت.