خطر رفتارهای افراطی دراقتصاد
مجیدرضا حریری:
دراین سال‌ها بین 100 الی 200 میلیون دلار صادرات داشته‌ایم که می‌تواند به4میلیارد دلار افزایش پیدا کند
مهدی بیک |اقتصاد ایران بعد از بازگشت تحریم‌های اقتصادی به دنبال راهکارهایی است که از طریق آن بتواند جایگزین‌های مطمئنی برای کاهش درآمدهای نفتی‌اش پیدا کند. یکی از حوزه‌هایی که بر اساس آمارهای مستند نقش قابل توجهی در اشتغالزایی و بهبود شاخص‌های معیشتی و متعاقب آن افزایش دامنه‌های صادراتی کشور ایفا می‌کند بخش صنایع دستی است که می‌تواند بخشی از نیازهای اقتصاد ایران را پوشش دهد. در حالی که در جهان امروز، صنایع دستی علاوه بر حفظ جایگاه خود در عرصه‌های هنری، فرهنگی و هویتی به یک منبع مهم ارزش‌افزوده و بهره وری اقتصادی تبدیل شده است در ایران به دلیل برخی موانع و مشکلات، این صنعت از جایگاه واقعی خود فاصله گرفته و از نقش‌آفرینی در عرصه اقتصادی نیز دور مانده است. مجموع این عوامل سبب شده که تاثیر و نقش صنایع دستی در افزایش اشتغال و درآمد زایی به مرور کم رنگ شود به‌طوری که از سویی امکان عرضه در بازارهای داخلی را از دست می‌دهد و از سوی دیگر رویای رقابت با بازارهای خارجی را ناممکن می‌سازد. در شرایطی که بر اساس اعلام مجید رضا حریری رییس اتاق ایران و چین، صنایع دستی ایران توانایی دستیابی به بیش از 5میلیارد دلار صادرات صنایع دستی را دارد؛ اما به دلیل مشکلات تنها 100میلیون دلار صادرات در این حوزه محقق شده است. به مناسبت روز جهانی صنایع دستی سراغ مجیدرضا حریری رییس انجمن صادرکنندگان صنایع دستی رفتیم تا نوری به ابعاد پنهان مشکلات اقتصاد ایران برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر از حوزه صادرات صنایع دستی بتابانیم.
روز جهانی صنایع دستی را پشت سر می‌گذاریم؛ برخی افراد اعلام می‌کنند که اقتصاد ایران با استفاده از ظرفیت بخش‌هایی چون صنایع دستی و...می تواند میزان وابستگی خود به درآمدهای نفتی را کاهش دهد؛ اساسا موضوع درآمدهای مربوط به صنایع دستی را می‌توان با یک چنین تفسیری ارزیابی کرد؟
قبل از کرونا هم ظرفیت‌های درآمدزایی صنایع دستی به اندازه‌ای نبوده که بتواند جایگزینی برای درآمدهای نفتی شود. هر رشته و حوزه‌ای در اقتصاد باید به اندازه خودش دیده شود؛ نه بیشتر و نه کمتر. مشکلی که در خصوص صنایع دستی می‌توان به آن اشاره کرد آن است که این حوزه معمولا در اقتصاد زیاد جدی گرفته نمی‌شد؛ و این باعث شده تا بعد از مدت‌ها فترت، برخی در مسیر معکوس اندازه صنایع دستی را بیش از اندازه جلوه دهند. این یک خطر جدی می‌تواند برای رشد صنایع دستی باشد. زمانی که اعلام شود مثلا صنایع دستی می‌تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود بیشتر از اینکه به صنایع دستی کمک کند باعث بروز مشکلات در این بخش می‌شود. مجموعه تجارت صنایع دستی در دنیا رقم بزرگی نیست که سهم ایران از آن بالا باشد. اما اینکه بگوییم که ظرفیت صنایع دستی چیزی نیست و اندازه‌ای در اقتصاد ایران محسوب نمی‌شود هم حرف اشتباهی است. حداقل چندین برابر درآمدهای فعلی ظرفیت تولید و تجارت برای این بخش وجود دارد و باید به این ظرفیت‌ها فرصت و بروز بدهیم. بزرگ دیدن ظرفیت‌های صنایع دستی به اندازه دست کم گرفتن ظرفیت‌های این حوزه می‌تواند خطرناک باشد. متاسفانه مشکل افراط و تفریط همواره در ارزیابی‌هایی که در خصوص موضوعات اقتصادی مطرح می‌شود، وجود دارد و این افراط و تفریط آسیب‌های بسیاری را به بخش‌های مختلف اقتصادی وارد می‌سازد.
دورنمایی که برای درآمدزایی در حوزه صنایع دستی متصور هستید؛ چه اندازه است؟ ما چقدر می‌توانیم از این بخش پول دربیاوریم؟
در این سال‌ها به صورت زشت و زیبا بین 100الی 200میلیون دلار فروش داشته‌ایم که ظرفیت ما می‌تواند حداقل حول و حوش 4میلیارد دلار افزایش پیدا کند. اما اینکه برخی تصور کنند با درآمد 4میلیارد دلاری صادارت صنایع دستی می‌تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود، اشتباه است. ما در سال 100میلیارد دلار صادرات نفت داریم؛ طبیعی است که ظرفیت 5میلیارددلاری صادرات صنایع دستی نمی‌تواند با آن برابری کند.
فکر نمی‌کنیم افرادی که این بحث را مطرح کرده‌اند منظورشان جایگزینی کامل باشد منظور شاید کل صادرات غیر نفتی باشد. به ما بگویید اساسا ما با چه بازارهایی در سطح جهان ارتباط داریم؟
حوزه صنایع دستی حوزه‌ای است که 2بازار عمده برای فروش دارد. یکی بازار داخلی و دیگری هم بازار خارجی. بازار داخلی ما اصولا بازار ضعیفی است. به دلیل اینکه درآمد سرانه در کشور ما پایین است و مردم میلی به خرید اجناس لوکس مثل صنایع دستی را ندارند؛ این روزها هم که با مشکل کرونا و گسترش فقر و بیکاری روبه رو هستیم، اوضاع فروش داخلی صنایع دستی حسابی کسادتر شده است. قدرت خرید مردم به نسبت سال 90 به یک پانزدهم رسیده است. این آمار یعنی چه؟ یعنی قدرت خرید مردم در تمام حوزه‌ها پایین آمده است. شما در شرایطی که با مشکل مالی روبه رو هستید، ترجیح می‌دهید صنایع دستی بخرید یا اقلام مورد نیاز مثل برنج و گوشت و...طبیعی است که مردم اقلام اساسی را انتخاب می‌کنند.
بر اساس اعلام مرکز پژوهش‌ها قدرت خرید مردم طی 2 الی 3 سال اخیر یک سوم شده است. شاخص‌های اقتصادی به هم مربوطند و زمانی که شرایط عمومی اقتصادی مردم مناسب نباشد اثرات آن در تمام بخش‌های اقتصادی از جمله صنایع دستی نمایان می‌شود.
یعنی ما در حوزه داخلی اوضاع پر رونقی نداریم در حوزه صادرات چطور؟
حوزه فروش خارجی هم به 2 بخش تبدیل می‌شود یک بخش بخشی است که تحت عنوان صادرات چمدانی و سوغاتی‌هایی که توریستهایی که وارد کشور می‌شدند خرید می‌کردند که این حوزه‌های فروش مهم دچار مشکل شده است. از یک طرف تحریم‌های اقتصادی امریکا باعث شده تا ورود توریست به کشور کاهش پیدا کند و این کاهش ورود توریست‌ها در خرید صنایع دستی هم رد پای خود را به جای می‌گذارد.
این مشکلاتی که شما اشاره کردید فقط مربوط به کرونا می‌شود؟ یعنی به دلیل شیوع کروناست که درآمدهای ایران از صنایع دستی کاهش پیدا کرده است؟
خیر مشکلات کرونا که تنها مربوط به ایران نیست و همه کشورهای جهان با آن روبه رو شده‌اند. ما از قبل و بعد از بازگشت تحریم‌های اقتصادی با این مشکلات روبه رو شده‌ایم. مشکل اصلی در اقتصاد و صادرات کشور تحریم‌هاست. این تحریم‌هاست که ارتباط ما را با فضای اقتصادی بین‌المللی محدود می‌کند. در سال‌های ابتدایی دهه 90 هم تحریم‌های اقتصادی دامنه داری وضع شده بود باز هم اثرات آن در حوزه صادرات صنایع دستی و فرش نمایان شده بود.ضمن اینکه نوع توریستهایی هم که به کشور ما می‌آیند زیاد اهل پول خرج کردن نیستند؛ یعنی جوان خارجی که با کوله پشتی و حداقل امکانات مالی وارد ایران می‌شود تا یک سفر ماجراجویانه را تجربه کند؛ زیاد اهل پول خرج کردن برای خرید صنایع دستی نیست. در نتیجه حوزه توریست و پذیرش گردشگران ما که منجر به خرید سوغاتی می‌شود؛ به علت تحریم‌ها و... لطمه خورده است. یک حوزه دیگر می‌ماند که صادرات این اقلام است؛ صادرات هم گیر و گورهای خود را دارد. زمانی که بیش از 70درصد صادرات ما به دنیا را مواد اولیه تشکیل می‌دهد؛ یعنی ما موادی را به دنیا صادر می‌کنیم که در سایر کشورها تبدیل به موادی به ارزش افزوده بالا می‌شود؛ یعنی مصرف‌کننده نهایی ندارد و ما مثلا پتروشیمی را به کشوری صادر می‌کنیم و آن را تبدیل به مواد جدیدی می‌کنند و بعد دوباره به ایران و سایر کشورها صادر می‌کنند.. سنگ آهن، میعانات، گاز و...از این جمله‌اند. بازارهایی که محصولات تولید شده ایران را می‌خرند بازارهای عراق و افغانستان هستند که این کشورها طالب صنایع دستی ایران نیستند و اگر هم باشند بسیار ارزان می‌خرند.
یعنی شما می‌فرمایید در میان همسایگان ما ظرفیت قابل توجهی برای صادرات صنایع دستی وجود ندارد؟
در میان 15کشور همسایه ما قبلا کشورهای حاشیه خلیج فارس مشتریان دایم و خوب صنایع دستی ما بودند که این مشتریان نقد به دلیل تحریم‌های اقتصادی و مشکلاتی که ایران با این کشورها پیدا کرده، این بازار پرسود از میان رفته است. روابط سیاسی ما با این کشورها زیر سوال رفته و امکان مبادله مالی و کالایی با آنها وجود ندارد. کشورهای اروپایی و امریکایی هم دیگر مشتریانی بودند که قبلا از ایران صنایع دستی می‌خریدند؛ دلیل این رکود این است که بنا به هر دلیلی روابط ما با جهان پیرامونی با چالش‌هایی مواجه شده و کشورهای اروپایی از لیست مشتریان ما خارج شده‌اند و صنایع دستی را از سایر کشورها خریداری می‌کنند. فروش محصولات ایرانی به این کشورها سخت است؛ ما تلاش می‌کردیم تا بازارهای تازه‌ای در روسیه و چین هم پیدا کنیم و بسترسازی‌های لازم را هم انجام دادیم که به دلیل کرونا این ظرفیت‌های تازه مسکوت مانده است.
یعنی مشکل تحریم‌ها مهم‌ترین چالش پیش روی صادرات ایران است؟
بله؛ واقع آن است که تحریم‌ها مهم‌ترین چالش پیش روی صادرات در کشور ماست. من نمی‌دانم افرادی که می‌گویند با تحریم هم می‌توان صادرات انجام داد مبتنی بر چه دانشی این اظهارات را مطرح می‌کنند اما آنچه کارشناسان از واقعیات بازار درک کرده‌اند آن است که صادرات و تحریم در کنار هم ممکن نیست. چگونه ممکن است بدون روابط سیاسی و ارتباطی سازمان یافته بتوان در محیط اقتصادی فضای بین‌المللی حضور جدی داشت؟ این ممکن نیست. امروز روابط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و...اموری به هم پیوسته و مرتبط هستند. در حالی که ایران تلاشی برای رشد فعالیت‌های تبلیغاتی نمی‌کند دشمنان ایران به صورت مداوم در حال پمپاژ ایران هراسی در سطح بین‌المللی هستند؛ طبیعی است که اثرات این تبلیغات منفی در بخش‌های صادراتی و صنایع دستی هم نمود داشته باشد.
این سرمایه‌گذاری که شما به آن اشاره کردید باید توسط دولت و وزارت امور خارجه انجام شود؟
بله در تمام دنیا این بودجه‌ها و راهبردها برای ارتقای سطح فرهنگی و تبلیغاتی در اذهان عمومی بین‌المللی وجود داردولی ما این ضرورت‌ها را جدی نگرفته‌ایم. اینها وظایف حاکمیتی است. مثلا یک انجمن یا یک سازمان که نمی‌تواند در این زمینه اقدام کند. این عدم سرمایه‌گذاری در معرفی ایران به عنوان یک کشور صاحب تمدن انجام نشده است.
صنایع دستی موضوع فرهنگ هم هست. کسانی که صنایع دستی را می‌خرند تا در طاقچه خانه یا اتاقشان بگذارند باید ذهنیت مثبتی از آن کشور داشته باشند. در حالی که ما اساسا تبلیغی به نفع تاریخ، فرهنگ، هنر و...کشور در سطح بین‌المللی نمی‌بینیم.
بعد از بروز کرونا اعلام شد که بیش از 4میلیون نفر به جمعیت بیکاران کشور افزوده شده است. حوزه‌های صنایع دستی از جمله بخش‌هایی است که در حوزه اشتغالزایی هم اثرات جالب توجهی دارد. آیا سایه بیکاری به حوزه صنایع دستی هم رسیده است؟
صنایع دستی عموما مشاغل خانگی و خرد است و بخشی از این تلاش‌ها را بانوانی انجام می‌دهند که مثلا هم کشاورزی می‌کنند و هم صنایع دستی را انجام می‌دهند. در بسیاری از شهرها بانوان در منزل این کالاها را تولید می‌کنند یا به کمک فرزندان و خانواده شان این اقلام را تولید می‌کنند. این اقشار و افراد بیشترین آسیب‌ها را از رکود فعلی دیده‌اند. برخی اقلام مورد نیاز صنایع دستی مثل نقره، مس، چوب و...قیمت جهانی دارند و زمانی که دلار بالا می‌رود این اقلام هم بالا می‌رود. در شرایطی که هم دلار گران شده و هم تامین مواد اولیه سخت شده بسیاری از فعالان صنایع دستی ناچار شده‌اند تا دستگاه‌های خود را بفروشند و بتوانند به معیشت عادی خود رسیدگی کنند. دولت باید هرچه سریع‌تر مشکلات این بخش را حل کند. البته ما از صحبت کردن با مسوولان خسته شده‌ایم و تصمیم گرفته‌ایم که حرف نزنیم.
