بودجه نهادها و معضلات اقتصادی

علی‌اکبر نیکواقبال

اقتصاد ایران با معضلات و مشکلاتی مواجه است که در طول تمام سال‌های گذشته ادامه داشته و همین امر نشان می‌دهد که برطرف کردن آنها نیاز به برنامه‌ریزی‌های کلان دارد و نمی‌توان صرفا با یک طرح و شعارها آنها را کنار زد. 

یکی از اصلی‌ترین اموری که در ایران نیاز به اصلاح و تغییر دارد، نظام بودجه‌ریزی کشور است. ما در طول سال‌های گذشته همواره از لزوم اصلاح ساختاری بودجه گفته‌ایم اما در عمل هیچ خبری از تغییرات مهم نیست. یکی از معضلات جدی که در حوزه بودجه‌ریزی وجود دارد، بحث بودجه نهادها و سازمان‌های دولتی و شبه‌دولتی است. در هیچ کشور توسعه‌‌یافته‌ای دولت‌ها به این شکل به سازمان‌ها بودجه نمی‌دهند. در ایران اما دولت همچنان هزاران میلیارد تومان اعتبار به شرکت‌های دولتی و نهادهای غیردولتی می‌دهد. بسیاری از این شرکت‌های دولتی عملا ورشکسته هستند و اگر بودجه دریافت نکنند عملا دلیلی برای فعالیت آنها وجود ندارد. با وجود تمام صحبت‌هایی که از لزوم خصوصی‌سازی در اقتصاد ایران مطرح شده، هنوز دولت اصلی‌ترین تصدی‌گر اقتصادی ایران است و اما بلافاصله پس از اینکه روز انتخابات تمام می‌شود و افراد راهی مجلس می‌شوند این مناسبات ارتباطی مسکوت گذاشته می‌شود تا انتخابات بعدی که موعد انتخابات بعدی از راه برسد. اگر این ارتباطات مویرگی در قالب یک ساز و کار انتظام یافته تداوم داشته باشد و مطالبات و نیازهای مردم به درستی به تصمیم‌سازان منتقل شود، دستاوردهای افزونتر در اقتصاد و معیشت به وقوع خواهد پیوست. این نوع نگاه‌هاست که می‌تواند باعث جلب رضایت مردم شود و کشور را نیز به سمت توسعه هدایت می‌کند. این در حالی است که به جای یک چنین ساختار موثری، در بودجه کشور برخی افراد، جریانات و نهادها که اتفاقا اسم‌های خیلی زیبایی هم دارند، ظرفیت‌های قابل توجهی از بودجه را به دست می‌آورند، اما هرگز به‌طور شفاف مشخص نمی‌شود که این بودجه‌ها صرف چه امور و مواردی می‌شود. اینگونه بودجه‌های کشور بلعیده می‌شوند، اما در مرکز استان خوزستان و سایر شهرهای این استان، ابتدایی‌ترین و ضروری‌ترین نیاز مردم که داشتن یک شبکه جمع آوری آب‌های سطحی و فاضلاب اصولی است، بی جواب باقی می‌ماند. این روزها حتما مخاطبان شما هم تصاویر مصائب مردم خوزستان را در رسانه‌ها دیده‌اند. سرریز شدن فاضلاب منشأ بسیاری از بیماری‌ها است و تبعات زیان باری را در سلامت و زندگی مردم به جای می‌گذارد. جالب است هیچکس نمی‌پرسد، علی‌رغم این همه منابع و بودجه‌های میلیاردی چطور به یک چنین نیازی پاسخ داده نمی‌شود؟ هر زمانی هم سوالی در این خصوص پرسیده شود، می‌گویند بودجه نداریم. اگر بودجه برای فاضلاب و سلامتی مردم به کار گرفته نشود، قرار است صرف چه اموری شود. بعد همنی دوستان نماینده از مجلس مردمی سخن می‌گویند و قصد دارند دولت آینده را نیز در دست بگیرند. در شرایطی که جای احزاب قوی و کارآمد در کشور خالی است، یک چنین افراد و جریاناتی سکان هدایت مدیریت کشور را به دست می‌گیرند. این تفکرات مخرب فقط به بودجه قانع نیستند، منابع صندوق توسعه ملی را که طبیعتا به عنوان یک ساختار میان نسلی باید صرف توسعه پایدار کشور شود را در قالب دلار و ریال در اختیار صداوسیمایی قرار می‌دهند که برنامه هایش نه تنها کمکی به توسعه و رشد کشور نمی‌کند بلکه با تولید برنامه‌های تند، افراطی و مبتذل، ظرفیت‌های فرهنگی و تربیتی جامعه را نیز دچار مشکل می‌کند. خاطرم هست مدتی قبل برای یک سفر خارجی به ترکیه با قطار از تهران راهی تبریز شدم، در شرایطی که توسعه حمل و نقل یکی از نشانه‌های بارز توسعه محسوب می‌شود؛ راه‌آهن ایران بر اساس همان مکانیسمی عمل می‌کند که طی قرن گذشته استفاده می‌شد. از تبریز به باکو با یک خودروی دربستی حرکت کردیم، حتی مناطق نزدیک به فرودگاه در استان آذربایجان شرقی آسفالت مناسب نداشت. دست‌اندازهای متعدد، راه‌های خراب، نا امن و...در حالی که وقتی وارد ترکیه شدیم با جاده‌هایی مواجه شدیم که هیچ مشکلی نداشتند. این در حالی است که کشور به اندازه کافی ثروت و امکانات و پول درد اما رویکردهای مدیریتی کشور به گونه‌ای نیست که بودجه کشور را در مسیر توسعه به کار بگیرند.این است که کشور برزیل آرام آرام خود را در جمع 10کشور ثروتمند دنیا قرار می‌دهد، اما فاصله ما با توسعه هر سال بیشتر می‌شود. برزیل با استفاده از بودجه‌های مشارکتی الگوهای مختلفی را در اختیار مردم قرار می‌دهد. در هر الگوی بودجه‌ای مشخص شده که هر کدام از احزاب یا افراد قرار است بودجه را صرف چه اموری کنند، مبتنی بر این الگوها مردم به افراد و احزاب رای می‌دهند. در اینجا اما منابع بودجه که اعلام می‌شود، نیاز به کارآگاهانی است که معمای بودجه را برای ملت حل کنند. اینکه چرا صدها میلیارد بودجه به فلان موسسه فرهنگی تخصیص داده شده؟ اما هیچ دستاوردی از این موسسه در فضای عمومی بازتاب پیدا نکرده است. زمانی که این ابهامات از پیش پای بودجه کشوئر برداشته شدند، می‌توان به جزئیات یک چنین اسنادی ورود کرد و درباره آنها سخن گفت.