نفت، دلار و بخش خصوصی

عباس آرگون

وقتی صحبت‌ها معضلات و مشکلات اقتصاد ایران در بخش‌های مختلف می‌شود، فهرست طولانی از نگرانی‌ها و دغدغه‌ها مطرح می‌شود که بسیاری از آنها برای سال‌های طولانی مطرح بوده و بسیاری از کارشناسان و فعالان اقتصادی نسبت به آن اظهارنظر کرده‌اند. در واقع وقتی برخی نگرانی‌ها و مشکلات روز به وجود می‌آید نیز باید ریشه آن را در مشکلات طولانی مدتی دنبال کرد که هرگز برایشان راهکاری اجرایی ارایه نشده است.

یکی از اصلی‌ترین معضلاتی که ایران همواره با آن مواجه بوده، موضوع وابستگی بودجه و منابع مالی دولت به نفت است. هرچند این ثروت خدادادی در کشور ما می‌تواند به عنوان یک فرصت مهم و جدی قلمداد شود اما نحوه استفاده از آن همواره در ایران با مشکل مواجه بوده است. ما از سویی برای دورانی طولانی نفت خام فروخته‌ایم، این در حالی است که در صورت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌ها تولید کالاهای نفت‌محور با ارزش افزوده بالا از سویی در حوزه اشتغال‌زایی و از سوی دیگر در حوزه صادرات با ارزش افزوده و بهای بالاتر وجود داشت. در کنار آن پول سهل‌الوصول نفت باعث شده تمامی دولت‌ها برای هزینه کرد منابع اعتباری خود از آن استفاده کنند و در نتیجه استفاده از منابع درآمدی پایدار مانند مالیات و تولید غیرنفتی فراموش شده است. تزریق بی‌حساب پول نفت به اقتصاد ایران، خود عامل افزایش نقدینگی و تورم و ایجاد مشکل برای مردم شده است. یکی دیگر از مشکلاتی اقتصاد ایران در دوره‌های مختلف با آن مواجه بوده، بحث چندنرخی بودن ارز است. 

بخش خصوصی در طول سال‌های گذشته بارها اعلام کرده که چند نرخی شدن ارز جز کاهش شفافیت و به وجود آوردن رانت‌های چندگانه کارایی دیگری ندارد. آنچه که در طول سال‌های گذشته در حوزه ارز 4200 تومانی رخ داده نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. ما شاهد آن بوده‌ایم که کالاهایی که ارز دولتی دریافت کرده‌اند همچنان با افزایش قیمت مواجه هستند و در کنار آن، پرونده‌های مختلفی از فساد اقتصادی و دور زدن قوانین به وجود آمده است. در کنار آن، بخش خصوصی واقعی نیز با چالش‌های جدی در رقابت با صاحبان رانت مواجه شده و همین امر موضوع تولید را دشوارتر کرده است.  در چنین بستری به نظر می‌رسد چالش اصلی اقتصاد ایران یعنی تصدی‌گری اقتصادی دولت همچنان نقش‌آفرینی می‌کند. در حالی که سابقه سال‌های گذشته نشان داده که هر بار به بخش خصوصی واقعی فضایی داده شده، آنها توانسته‌اند از خود عملکردی مناسب ارایه دهند اما همچنان مقاومت بسیاری در حوزه خصوصی‌سازی و کاهش فعالیت شرکت‌های دولتی وجود دارد که همین امر مزیر بر علت شده تا بهره وری و تولید در اقتصاد ایران با چالش همراه شود. برای آنکه بتوانیم به مشکلات طولانی‌مدت غلبه کنیم، باید اشتباهات گذشته اصلاح شوند و در این بین قطعا کاهش وابستگی بودجه عمومی به پول نفت، شفاف کردن اقتصاد و حذف رانت‌هایی مانند ارز دولتی و حمایت از تولید و کاهش تصدی‌گری اقتصادی دولت، بیشترین اهمیت را در این مسیر خواهند داشت.