بررسی دلایل سقوط صادرات
تعادل - گروه تجارت |
چرا تجارت خارجی کشور تضعیف شده ودلایل افت صادرات چیست؟ رصد آمار تجارت خارجی کشور در 9 ماه منتهی به آذر ماه امسال خبر از تضعیف تمام مولفه‌های تجارت دارد؛ هم افت در واردات و هم صادرات. در همین حال، رییس کل بانک مرکزی نیز مجموع درآمد صادرات نفت ایران طی سال‌های۹۸ و ۹۹ را حدود ۲۰ میلیارد دلار اعلام کرده و گفته است که دسترسی بانک مرکزی به این منابع نیز «بسیار کمتر» از این مبلغ بوده است.هرچند عوامل مختلفی در کاهش آمار صادرات چه نفتی وچه غیرنفتی مطرح می‌شود، اما فعالان اقتصادی همچنان موانع داخلی را سد بزرگ‌تری برای توسعه تجارت می‌دانند. از دیگر معضلات، پیش روی فعالان عرصه تجارت را می‌توان «مشکلات بانکی و سیاست‌گذاری‌های بانک مرکزی» عنوان کرد. «عدم برنامه‌ریزی طولانی‌مدت» و «بخشنامه‌های متعدد و گاها متناقض با تجارت»، « مشکلات رفع تعهد ارزی صادرکنندگان»، «چند نرخی بودن ارز»، «عدم توجه به نقش صنایع هایتک در صادرات»، «عدم توانایی در دستیابی به استاندارد‌ها و گواهینامه‌های مورد نیاز کشورهای منطقه اوراسیا»، «ضعف زیرساخت‌های صادراتی»، «عدم تنوع در روش‌های تامین مالی مواد اولیه برای کارخانجات» و «طراحی نشدن صحیح زنجیره تولید» از دیگر دلایل اثر گذار بر افت صادرات ایران در بازارهای بین‌المللی است.
بررسی آماری تجارت
ارزیابی داده‌های آماری نشان می‌دهد، تجارت ایران تا پایان فصل سوم سال 51 میلیارد و 970 میلیون دلار بوده، که کسری تجاری 1 میلیارد و 750 میلیون دلاری تا پایان آذرماه رقم زده است. مطابق آمارها صادرات بدون نفت خام ایران در 9 ماه نخست سال 99، ارزشی معادل 25 میلیارد و 110 میلیون دلار داشته که به لحاظ ارزشی افت بیش از 20 درصد را نسبت به مدت مشابه سال 98 تجربه کرده است. همچنین واردات کالا در سه فصل ابتدایی امسال به 26 میلیارد و 860 میلیون دلار رسیده که حاکی از افت بیش از 16 درصدی در ارزش نسبت به مدت مشابه سال 98 است. با توجه به این نکته که از میزان 25 میلیون تن کالای وارداتی به کشور 17 میلیون و 500 هزار تن را کالاهای اساسی تشکیل می‌دهد؛ لذا کاهش 20 درصدی ارزش واردات در 9 ماه ابتدای امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل حاکی از آن است که صادرات کشورمان روزهای خوبی را سپری نکرده است. بنابراین از شروع سال 99 تا پایان آذر ماه تجارت نسبت به مدت مشابه سال گذشته افت 18.2 درصدی را به ثبت رسانده است.آمارها همچنین حکایت از این دارد که در این بازه زمانی، ایران در تمام مقاصد صادراتی خود به‌استثنای کشورهای «امارات متحده عربی، آذربایجان، روسیه، سنگاپور، آلمان و ونزوئلا» افت صادرات داشته، که بیشترین افت مقدار و ارزش صادرات در میان ده مقصد مهم صادراتی ایران مربوط به کشورهای «ترکیه، اندونزی، هند، چین و پاکستان» است. در همین مدت، ایران در بیشتر مبادی وارداتی خود به جز کشورهای «امارات متحده عربی، انگلیس و عمان» افت واردات داشته است. هرچند واردات ایران از 5 کشور «انگلیس، آلمان، امارات متحده عربی، ایتالیا و روسیه» به لحاظ مقداری افزایش داشته، اما مقدار و ارزش واردات ایران از کشورهای «چین، ترکیه، هند و سوییس» افت را نشان می‌دهد.
رییس بانک مرکزی:
صادرات نفت کمتر از ۲۰ میلیارد دلار
در همین حال، عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی ایران، طی یادداشتی در صفحه اینستاگرام خود، تاکید کرد که «در سال۹۸ و از ابتدای سال۹۹ تاکنون درآمد صادرات نفت ایران در مجموع کمتر از ۲۰میلیارد دلار و دسترسی بانک مرکزی به آن بسیار کمتر بوده است» و این درحالی است که در سال‌های قبل، درآمد صدور نفت همراه با دسترسی به آن سالانه بیش از ۴۰میلیارد دلار بود.همتی به صراحت گفته که مجموع درآمد ناشی از صادرات نفت ایران طی نزدیک به دو سال اخیر، کمتر از نصف درآمد سالانه صادرات نفت در سال‌های پیش از خروج ایالات متحده از برجام و اعمال دور جدید تحریم بوده است. این میزان به معنای آن است که درآمد سالانه نفت طی هر یک از این دو سال حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است.رییس کل بانک مرکزی با اشاره به اینکه۱۵ مرداد ۹۷ که «تحریم‌ها و فشار حداکثری» آغاز شد و تا «۱۵ آبان همان سال که تحریم بانک مرکزی و بانک‌های کشور را شامل شد»، از این تحریم‌ها به عنوان «بی‌سابقه‌ترین تحریم‌ها» نام برد و گفت این تحریم‌ها چنان بوده است که «هیچیک از بخش‌های اقتصاد و تجارت خارجی ایران نبوده که مشمول تحریم‌ها واقع نشده باشد.عبدالناصر همتی در ادامه یادداشت خود عنوان کرد که «با فروکش کردن انتظارات و هیجانات سیاسی و رشد صادرات نفت و فرآورده در ماه‌های اخیر» از یک طرف و «گشایش‌های آغاز شده در خصوص برخی منابع بانک مرکزی» از سوی دیگر، احتمال آن وجود دارد که «به تدریج شاهد آرامش بیشتر در بازارها، ثبات قیمت‌ها و کاهش تورم باشیم.» اما این همچنان قابل طرح است که چرا تجارت خارجی کشور در سه فصل سال جاری با افت شدید مواجه شده است؟محدودیت‌ها وموانع کجاست؟ فعالان اقتصادی در این باره چه نظری دارند؟
سلاح ورزی:
بخشنامه‌ها تهدیدی برای تجارت
حسین سلاح‌ورزی، نایب‌رییس اتاق ایران معتقد است که در دو سال گذشته با توجه به تشدید تحریم‌ها و افزایش فشار به مردم توقع می‌رفت که شاهد سیاست‌های تسهیل در برخورد با تحریم‌های خارجی باشیم. با این وجود در این دو سال شاهد دستورالعمل ها، بخشنامه‌ها و اظهارنظرهایی بودیم که علاوه بر کاهش رغبت صادرکنندگان و تجار برای توسعه فعالیت‌های خود، منجر به در معرض خطر قرار گرفتن حقوق مالکیت خصوصی و در نهایت از دست رفتن اعتبار بین‌المللی آنها شد. ما هر روز با خطر کاهش صادرات غیر نفتی و از دست دادن بازارهای بین‌المللی روبه‌روهستیم.به گفته سلاح ورزی، اتاق بازرگانی به صورت مداوم معایب و خطرهای ناشی از این اظهارنظرها و صدور بخشنامه‌ها را یادآوری کرده است.
لاهوتی: ارز چند نرخی مشکل‌زاست
از سوی دیگر، محمد لاهوتی رییس کنفدراسیون صادرات یکی از دلایل عدم رشد صادرات متناسب با افزایش نرخ ارز را سیاست‌های متعدد و بخشنامه‌های متناقض در موضوع بازگشت ارز و رفع تعهد ارزی صادرکنندگان می‌داند و عنوان می‌کند که با ابلاغ این بخشنامه در مورد بازگشت ارز، بارقه امید در دل صادرکنندگان به وجود آمد اما این بخشنامه تا امروز اجرایی نشده است. در حالی که پیش‌بینی می‌شود با اجرایی شدن آن بسیاری از مشکلات برطرف شود و روند افزایش صادرات مجددا ادامه یابد. لاهوتی با بیان اینکه امکان تغییر نرخ پایه اظهارنامه‌های وارداتی مطرح شده، گفت: هم‌اکنون در اظهارنامه‌های صادراتی، نرخ ارز نیمایی ملاک عمل قرار دارد. به نحوی که بر اساس نرخ هفتگی نیما، نرخ اظهارنامه‌ها و همچنین پایه‌های صادراتی اعمال می‌شود که تا حدودی در این بخش، شفافیت لازم ایجاد شده است. اما در حوزه واردات، به دلیل دوگانگی موجود در تعرفه‌های غیرمنطقی وارداتی و نرخ دستوری و غیرواقعی ۴۲۰۰ تومانی شرایط متفاوت است و تنها اگر به صورت میانگین، تعرفه واردات کالا حدود ۳۳ درصد در نظر گرفته شود، این نرخ با احتساب ارز ۴۲۰۰ تومانی، توجیه اقتصادی خواهد داشت. او در گفت‌وگوی خود با «ایسنا» گفته است: با توجه به پیشنهاد نرخ ۱۷۵۰۰ تومانی برای واردات، نرخ نیمایی برای صادرات، نرخ ۱۱۵۰۰ تومانی برای فروش نفت و همچنین پیشنهاد دولت مبنی بر حفظ ارز ۴۲۰۰ تومانی بودجه، به تعدد نرخها دامن زده و به جای حرکت به سمت شفافیت بیشتر با چند نرخی شدن ارز رانتهای متعددی ایجاد می‌کند. با اعمال سیاست ارز تک نرخی، تفاوت منابع حاصل از واقعی کردن نرخ ارز در بودجه به جای ارزهای متعدد، مستقیما به جامعه هدف به صورت یارانه پرداخت شود تا قدرت خرید اقشار کم درآمد افزایش یافته و از گسترش بیشتر فقر جلوگیری به عمل آید.
راهدار: بازنگری در قوانین صادراتی
یلدا راهدار از دیگراعضای هیات نمایندگان اتاق ایران معتقد است، که لازمه حفظ بازارهای فعلی و توسعه صادرات به آنها بازنگری در قوانین و مقررات داخلی و پرهیز از ایجاد هر گونه بی‌ثباتی در اقتصاد و خود تحریمی‌هاست. اختلاف میان دولت و مجلس بر نااطمینانی در محیط کسب‌و‌کار دامن زده و بر تولید و صادرات اثرات جبران‌ناپذیر خواهد گذاشت. باید سازوکارهای هدفمندی تهیه شود تا از ظرفیت پیمان‌های تجاری منطقه‌ای استفاده شود. به گفته این فعال اقتصادی، عدم ایجاد فضای نقشه تجاری ایمن و تنوع در محصولات و مسیرهای صادراتی باعث شده تا بیش از نیمی از صادرات به پنج کشور هم مرزها محدود شود. با این وجود علی‌رغم پتانسیل‌های بالقوه‌ای که بازار این کشورها برای صادرات محصولات ما دارند، صادرات به این کشورها نسبت به مدت مشابه سال قبل در حدود 15.4 درصد کاهش داشته است. او کشورهای منطقه اوراسیا را فرصت مناسبی می‌داند تا صادرات به این کشورها افزایش یابد اما عدم توانایی در دستیابی به استاندارد‌ها و گواهینامه‌های مورد نیاز این کشورها، نبود رایزن اقتصادی مطلع و آگاه به بازارهای این کشورها باعث شد تا ارزش تجاری تا 18 درصد نسبت به نیمه نخست سال 98 کاهش یابد و ترازوی تجارت به نفع اتحادیه اوراسیا سنگین شود. او معتقد است، با فرض نبود شرایط تحریمی و بیماری کرونا، باز هم به دلیل ضعف زیرساخت‌های صادراتی و عدم تنوع در روش‌های تامین مالی مواد اولیه برای کارخانجات و طراحی نشدن صحیح زنجیره تولید، تولیدات تنها برای رفع نیازهای داخلی بوده و صادرات‌گرا نبودند.
طلایی: بخشنامه‌های مزاحم حذف شوند
محمدرضا طلایی، رییس کمیسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات اتاق ایران هم مهم‌ترین موانع توسعه صادرات را تشریح کرده و می‌گوید: برای اینکه صادرکننده بتواند بازار جدیدی را به وجود بیاورد، ماه‌ها و حتی سال‌ها را باید صرف کند تا بتواند در آن بازار، محصولاتش را عرضه کند، اما ناگهان توسط یک دستورالعمل و بخشنامه داخلی آن بازار به راحتی از دست می‌رود، بنابراین دولت‌ها علاوه بر اینکه باید فضای همکاری با سایر کشورها را مساعد کنند، حمایت از صادرکنندگان را هم باید در اولویت قرار دهند. او یکی از مهم‌ترین نیازهای کشور در شرایط فعلی برای توسعه صادرات را ایجاد یک خط مشی بلندمدت می‌داند، که به هیچ‌عنوان تحت تغییرات داخلی روزانه قرار نگیرد.
حسینی: لطمه کرونا به تجارت خارجی
سید حمید حسینی عضو هیات‌مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق اما کاهش تجارت خارجی نسبت به سال قبل را قابل قبول ندانسته و معتقد است که، در وضعیت تجارت خارجی باید به این نکته توجه داشت که در یک سال گذشته و بعد از شیوع ویروس کرونا در جهان، در مجموع تجارت و رشد اقتصادی کشورهای مختلف در سطح جهان متاثر از کرونا بوده است و تنها دو کشور چین و ترکیه مدعی بودند، در این دوران رشد مثبت اقتصادی داشته‌اند.او تحریم‌ها در ماه‌های اخیر و محدودیت‌های ناشی از آن را از عوامل اثرگذار بر تجارت کشور می داند. همچنین به اعتقاد این فعال اقتصادی کرونا به وضعیت تجاری و به عبارتی صادرات و واردات کشورمان لطمه زده است، اما بانک مرکزی اعلام کرد که رشد اقتصادی در 9 ماه گذشته منفی نبوده و مرکز آمار ایران نیز رشد اقتصادی کشور را منفی یک درصد اعلام کرده که این خبر خوبی است و نشان می‌دهد که اقتصاد کشور در حال کمر راست کردن زیر بار فشارهای ناشی از تحریم‌ها است و توانسته اثرات تحریم‌ها را خنثی کند.
مودودی: نادیده گرفتن صنایع هایتک
در صادرات
اما سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران معتقد است، محصولات و صنایع هایتک کشور، سهم بسیار پایینی در اقتصاد مولد و مخصوصا تجارت خارجی کشور دارند؛ به‌طوری که به صورت مشخص در بخش تجارت خارجی فقط 214 قلم کالای تولیدی کشور به عنوان محصول هایتک صادر می‌شود که از این تعداد فقط 21 قلم کالا صادراتی بالای یک میلیون دلار دارند. بنا به توضیحات، محمدرضا مودودی، با توجه به آمارهای صادراتی کشور در بخش محصولات هایتک می‌توان گفت که اگر هدف ما حفظ بازارهای موجود یا توسعه بازارهای صادراتی است با این وضعیت و وابستگی به صادرات با صنایع با تکنولوژی پایین‌تر نمی‌توان خیلی امید داشت که بازارهای صادراتی را در بلندمدت بتوانیم حفظ کنیم. او همچنین عمده‌ترین دلیل عدم حرکت به سوی صنایع هایتک در طول سال‌های گذشته را رانت واردات دانست و گفت: واردات به هیچ عنوان علاقه‌مند نیست که روی تکنولوژی‌های سرمایه‌گذاری شود.
موسویان: روند کند صادرات متوقف شده
در این میان اما، معاون توسعه بازارهای صادراتی سازمان توسعه تجارت در اظهاراتی عنوان کرده که برخی از شرکای اصلی تجاری ایران مانند چین و عراق که هر کدام به تنهایی ۲۵ درصد صادرات کشور را جذب میکنند، شیب تند و بسیار منفی صادرات به آنها با ملایمت تغییر کرده است.همچنین کشور افغانستان که روند صادرات ایران به آنها منفی شده بود، نیز اکنون مثبت شده است.
سید مجتبی موسویان‌ریزی معتقد است از مجموع ۲۰ کشور صادراتی هدف ایران که حدود ۹۰ درصد صادرات کشور به مقصد آنها انجام می‌شود با وجود کرونا و تحریم‌ها، صادرات به هفت کشور نسبت به پارسال مثبت شده است.بنا به گفته این مقام مسوول در سازمان توسعه تجارت، در ارتباط با سایر کشورهای هدف صادرات نیز روند بسیار منفی صادرات ملایم شده و انتظار می‌رود در ادامه سال، حجم صادرت کشور نسبت به سال گذشته حداکثر ۱۰ درصد کاهش یابد و ۹۰ درصد محقق شود. امسال در
۹ ماهه بیش از ۲۵ میلیارد دلار صادرات از کشور انجام شد و نسبت به دوره مشابه سال قبل کاهش ۲۰ درصدی دارد که در سه ماه زمستان به ۳۶ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت و ۱۰ درصد کاهش جبران خواهد شد.
