جمعیت غیر شاغل نا امید شده‌اند

اقتصاد ایران در حالی سال 99 را به پایان می‌رساند که یکی از عجیب‌ترین تجربیات خود در تمام سال‌های گذشته را به ثبت رسانده و این موضوع در کنار شرایط واقعی در آمارها نیز خود را نشان داده است. سال99 در حالی آغاز شد که ایران تجربه حدودا دو سال تحریم‌های یک جانبه امریکا را پشت‌سر گذاشته بود و آنچه دولت ترامپ از آن به فشار حداکثری یاد می‌کرد، دست دولت را در بسیاری از برنامه‌های اقتصادی بسته بود و از این رو ایران در دو سال رشد اقتصادی منفی قابل توجهی را تجربه کرده بود. در کنار آن از اسفند سال قبل، رسما کرونا به ایران رسید و دولت مجبور شد برای کاهش سرعت شیوع بیماری، اقداماتی را به منظور محدود و ممنوع کردن بخشی از مشاغل اجرایی کند. این برنامه‌های نخستین بار در اسفند ماه کلید خورد و تا پایان فروردین ادامه پیدا کرد و سپس در دوره‌های بعدی تکرار شد تا جایی که دولت در ابتدای آذر امسال، دور دیگر از تعطیلات سراسری را در دستور کار قرار داد. در چنین شرایطی بسیاری از اقتصادهای توسعه یافته دنیا اعلام کردند که تحت تاثیر محدودیت‌های کرونایی، رشد اقتصادی منفی را تجربه خواهند کرد و در آمارهای ارایه شده نیز مشخص شد جز چین، بقیه کشورهای توسعه یافته رشدی منفی داشته‌اند و به دنبال انتشار این آمارها، به نظر می‌رسید که اقتصاد ایران با ترکیب تحریم و کرونا، رشد منفی جدی‌تری را تجربه کند اما آنچه که پس از گذشت شش ماه مشخص شد، نشان از حرکتی عکس این اتفاق داشت.  بانک مرکزی در بررسی عملکرد اقتصادی شش ماهه نخست امسال اعلام کرد که نرخ رشد اقتصادی چه با نفت و چه بدون نفت مثبت شده است. هرچند نرخ رشد حدودا یک درصدی برای اقتصادی که برای دورانی طولانی رشد اقتصادی منفی داشته چندان عدد بزرگی به شمار نمی‌رود اما صرف رشد مثبت در سال کرونا، اتفاقی قابل توجه بوده است. در کنار رشد اقتصادی مثبت، یکی دیگر از آمارهایی که در سال جاری عجیب بود، نرخ بیکاری بود. ایران در طول سال‌های گذشته همواره با معضل بالا بودن نرخ بیکاری مواجه بوده و در بسیاری از سال‌ها این نرخ دو رقمی بوده است. در چنین فضایی، به نظر می‌رسید با توجه به محدودیت‌های کرونایی و ممنوع شدن فعالیت بسیاری از اصناف، میزان بیکاری افزایش پیدا کند اما در کمال شگفتی، گزارش مرکز آمار در چند فصل نشان داد که نرخ بیکاری در ایران در سال 99، تک رقمی شده است. موضوعی که باز هم بر خلاف مسیری بود که در ماه‌های گذشته در بسیاری از اقتصادهای جهان رخ داده است.

    کاهش دوباره بیکاری

در بهار امسال، مرکز آمار اعلام کرد که پس از دورانی طولانی، نرخ بیکاری تک رقمی شده است. این روند در ماه‌های بعد نیز ادامه پیدا کرد و در آخرین گزارش این مرکز نیز همین اتفاق دیده شد. مطابق آخرین آمار مرکز آمار ایران از پاییز99, بررسی نرخ بیکاری افراد 15 ساله و بیشتر نشان می‌دهد که 9.4رصد از جمعیت فعال (شاغل و بیکار)، بیکار بوده‌اند. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال 98، 1.2 درصد کاهش یافته است. مطابق آمار مرکز آمار از پاییز99 جمعیت شاغلین 15 ساله و بیشتر در این فصل 23میلیون و 413 هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل بیش از یک میلیون و سی وسه هزار نفر کاهش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که در پاییز 1399بخش خدمات با 49.0 درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در رتبه‌های بعدی بخش‌های صنعت با 34.3 درصد و کشاورزی با 16.7 درصد قرار دارند. این درحالی است که مطابق آخرین آمار مرکز آمار از نیروی کار در بهار 99, جمعیت شاغلین 15ساله و بیشتر در این فصل 22میلیون و 963هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریباً یک میلیون و پانصد هزار نفر کاهش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که دربهار 99، بخش خدمات با 49.7درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی بخش‌های صنعت با 31.8 درصد و کشاورزی با18.6 درصد قرار دارند. همچنین مطابق آمار ارایه شده مرکز آمار در تابستان 99, جمعیت شاغلین 15ساله و بیشتر در این فصل 23 میلیون و 542 هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریباً یک میلیون و 210 هزار نفر کاهش داشته است. هرچند این گزارش نشان‌دهنده جنبه‌ای مثبت از اشتغال در ایران است اما گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده نشان از آن دارد که شرایط به این سادگی نیست و بخشی از دلیل کاهش این بیکاری، کاهش تعداد افرادی است که در بازار کار قرار دارند و یعنی بخشی از جمعیت بیکار، اساسا از پیدا کردن کار ناامید شده و از بازار کار خارج شده‌اند. بررسی‌های مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد، طی دوره پاییز 1393 تا پاییز 1398 حدود 85 درصد جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال، شاغل شده‌اند و به‌طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل 621 هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده است. اضافه شدن حدود 3 میلیون نفر طی پنج سال به جمعیت شاغل کشور رخداد بسیار مهمی است.

هرچند حتی بدون شیوع ویروس کرونا نیز با روندهای شکل گرفته در سال‌های 1397 و 1398 به نظر می‌رسید روند اشتغالزایی اقتصاد به زودی متوقف خواهد شد، با این حال بحران کرونا سبب شد جمعیت شاغل در بهار و تابستان 1399 به ترتیب حدود 1500 و 1209 هزار نفر، نسبت به فصل مشابه سال قبل کاهش یابد. ضمن اینکه ساختار بازار کار کشور باعث شده تا اثر شیوع این بیماری بر بازار کار تشدید شود.

نتایج مطالعات نشان می‌دهدبنگاه‌های کوچک، مشاغل غیررسمی، بخش خدمات در معرض آسیب‌های شدیدتر ناشی از شوک کرونا در کوتاه‌مدت هستند. این درحالی است که اشتغال ایجاد شده طی سال‌های اخیر نه توسط بخش دولتی یا شرکتی و کارخانه‌ای، بلکه عمدتاً توسط بخش غیرشرکتی و با تمرکز بر خدماتی مانند خرده فروشی و عمده فروشی تعمیرات، حمل و نقل، واسطه‌گری، خدمات مواد غذایی و... ایجاد شده است. در تابستان 1399 نسبت به تابستان 1398، جمعیت بیکار 417 هزار نفر کاهش داشته که موجب کاهش نرخ بیکاری به 9.5 درصد شده است. البته با توجه به افزایش بی‌سابقه جمعیت غیرفعال در سه فصل اخیر، کاهش نرخ بیکاری علامت مثبتی تلقی نمی‌شود. 2.3 درصد از بیکاران و 8.9 درصد از جمعیت شاغل تابستان 1398 در تابستان 1399 به جمعیت غیرفعال اضافه شده‌اند. خبرگزاری تسنیم در تحلیل این شرایط نوشته: از آنجایی که سهم شاغلین کارکن مستقل در ایران بالاست تأثیر این بحران در افزایش جمعیت غیرفعال و کاهش نرخ مشارکت نمایان شده است. نتایج محاسبات نشان می‌دهد در صورتی که افراد دلسرد شده (شاغل و بیکار 1398 که در بهار1399 غیرفعال شده‌اند) همچنان در بازار کار باقی می‌ماندند نرخ بیکاری در بهار 1399 به جای 9.8 درصد اعلام شده توسط مرکز آمار ایران به 24 درصد می‌رسید.از آنجایی که در حال حاضر نیز نرخ بیکاری در پاییز 99 به حدود 9.4 درصد رسیده است؛ تفاوت چندانی با نرخ بیکاری در بهار 99 ندارد. به عبارتی با استناد به این تحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس می‌توان گفت, اگر جمعیت غیرفعال در پاییز 99 در بازار کارباقی می‌ماندند و از کار دلسرد نمی‌شدند, نرخ بیکاری که مرکز آمار 9.4 درصد اعلام کرده است نزدیک به 24 درصد می‌شد. هرچند این تحلیل و جمع بندی نظری قطعی به شمار نمی‌آید و باید گزارش تصمیم گیران دولتی و نمایندگان مرکز آمار مشخص شود اما اگر بنا بر این باشد که بخشی از جمعیت بیکار را جزو گروهی قرار دهیم که از پیدا کردن کار ناامید شده از بازار کار خارج شده‌اند، نمی‌توان به این آمار تک رقمی استناد کرد و احتمالا کار در فصل‌های بعدی پیچیده‌تر خواهد شد.