کاهش شدید صادرات به ترکیه

محسن شمشیری| ایران و ترکیه دو کشور دوست و همسایه قدیمی و از مهم‌ترین کشورهای منطقه هستند. روابط تهران و آنکارا در سایه خرید نفت و گاز ایران از جانب ترکیه به روابطی دو سویه تبدیل شد و در دورانی که ایران برای خرید بسیاری اقلام در تنگنا بود ترکیه بازاری برای خرید محصولات مورد نیاز ایران بود .این حجم روابط اقتصادی به موازات توسعه روابط سیاسی بین دو طرف، ترکیه را در مقاطعی به مهم‌ترین شریک تجاری ایران تبدیل کرد و متعاقب نزدیکی دو کشور، روسای جمهور ایران و ترکیه هدف روابط اقتصادی بین دو کشور را رساندن به حجم ۳۰ میلیارد دلار در سال اعلام کردند. در دوره‌ای حجم روابط اقتصادی دو کشور تا ۲۰ میلیارد دلار نیز افزایش یافت ولی رقم یاد شده عمدتا ناشی از تجارت طلا بود و رقمی که نشانگر حجم تجارت واقعی و تجارت کالا بین دو کشور باشد، نبود. ترکیه دوست دوران تحریم ایران بود و مسوولان ایرانی بارها این نکته که ایران، دوستان دوران سختی خود را فراموش نخواهد کرد، یادآور شده‌اند. تحریم‌های مختلفی که در طول سالیان طولانی با فشارهای امریکا علیه ایران در سازمان ملل شکل گرفته بود شاید قبل از برجام مهم‌ترین عامل در توسعه روابط اقتصادی دو کشور به شمار می‌رفت. کمیسیون روابط اقتصادی دو کشور از جمله قدیمی‌ترین کمیسیون‌هایی است که ایران طرف آن است و آخرین نشست کمیسیون در هفدهم و هجدهم سپتامبر سال ۲۰۱۹ در در ایران تشکیل شد. شورای کار ایران و ترکیه نیز در سال ۲۰۰۱ تشکیل شده است. با وجود تشکیل نشست‌های مستمر و ممتد کمیسیون و شورای کار و نیز نشست‌های مسوولان بخش‌های دولتی و خصوصی و طرح معضلات و مشکلات موجود و حتی ارائه راه‌حل‌هایی برای این معضلات بنا به دلایل عدیده بسیاری از مشکلات موجود بر سر توسعه روابط اقتصادی و تجاری بین دو کشور همچنان باقی است.برخی از این معضلات و مشکلات از سیستم بین‌المللی نشات می‌گیرد و برخی دیگر از این مشکلات نیز ناشی از برخی تصمیم‌گیری غلط و دخالت‌های ناپسند است که یکی از موارد به حضور محمود واعظی، رییس دفتر رییس‌جمهور به جای وزیر صمت به عنوان رییس کمیسیون مشترک باشد که هنوز جوابی برای این جابه‌جایی نیست. برخی کارشناسان اقتصادی می‌گویند که چرا واعظی به جای وزیر صمت رییس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ترکیه است؟ زیرا طبق قانون رییس کمیسیون مشترک دو کشور باید وزیر صمت یا معاونان و نمایندگان ایشان باشد. اما انتخاب آقای واعظی، رییس دفتر رییس‌جمهوری در کنار مشکلات تحریم‌ها و کرونا، عملا روابط اقتصادی ایران و ترکیه را قربانی کرده و بر کاهش تجارت دو کشور اثرگذار بوده است. زیرا با انتخاب آقای واعظی، عملا وزارت صمت از مدیریت کمیسیون مشترک کنار گذاشته شده و تصمیمات با حضور آقای واعظی و زیرنظر ایشان انجام می‌شود و یکی از دلایل عمده کاهش 74 درصدی صادرات ایران به ترکیه به خاطر عدم حضور کارشناسان و مدیران وزارت صمت بوده است. میزان صادرات ترکیه به ایران در بین سال‌های ۲۰۱۴ الی ۲۰۱۸ میلادی ۳.۸، ۳.۶، ۴.۹، ۳.۲ و ۲.۳ میلیارد دلار بود. کل رقم صادرات ترکیه در دوره زمانی یاد شده برابر ۱۵۶.۶، ۱۴۳.۸، ۱۴۲.۵، ۱۵۶.۹ و ۱۶۸ میلیارد دلار بود. 

مقایسه ارقام یاد شده نشانگر این است که رقم صادرات ترکیه به ایران در بین کل صادرات ترکیه به گونه‌ای که ترکیه نتواند از آن چشم‌پوشی کند، نیست و این مساله یکی از دلایل سرفرود آوردن شرکت‌های بزرگ ترک در مقابل تهدیدهای امریکا در تجارت با ایران است.

  کاهش حجم تجارت در سال‌های اخیر 

حجم تجارت بین دو کشور بعد از خروج امریکا از برجام و وضع تحریم‌ها علیه ایران نیز به طور جدی کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۶ میلادی صادرات ترکیه به ایران ۴.۹۶ میلیارد دلار و واردات آن از ایران ۴.۷ میلیارد دلار و حجم تجارت بین دو کشور ۹.۷ میلیارد دلار بود. ارقام یاد شده در سال ۲۰۱۷ میلادی به ترتیب ۳.۲۶ میلیارد دلار، ۷.۵ میلیارد دلار و ۱۰.۷۶ میلیارد دلار بود. این ارقام در سال ۲۰۱۸ میلادی ۲.۴ میلیارد دلار، ۶.۹۰ و ۸.۳ میلیارد دلار بود. میزان صادرات ترکیه به ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی برابر ۲.۳۱ میلیارد دلار، واردات آن کشور ۳.۲۹ میلیارد دلار و حجم تجارت دو کشور ۵.۶۰ میلیارد دلار بود. در هفت ماه اول سال جاری میلادی حجم تجارت بین دو کشور قریب به ۴.۲ میلیارد دلار بود. در ارائه آمار سال جاری آمار ترانزیت تجارت نیز لحاظ شده است و با کسر رقم یاد شده حجم تجارت اعلامی ۶۷ درصد کاهش می‌یابد. ۵۰۹ میلیون دلار از رقم یاد شده صادرات ایران به ترکیه و ۸۷۸ میلیون دلار نیز واردات ایران از ترکیه تشکیل می‌دهد. ارقام یاد شده نسبت به سال ۲۰۱۹ میلادی بیانگر۸۲ درصد و ۳۷ درصد کاهش است. آمارها نشان می‌دهد که تا سال 2017 تجارت بین دو کشور رشد داشته اما از 2018 تا امروز حجم تجارت دو کشور در حال کاهش بوده و در حال حاضر تجارت دو کشور به اندازه نصف سال 2017 است و 50 درصد ظرف سه سال اخیر کاهش داشته است. 

  افت 1.7 میلیارد دلاری تراز تجاری ایران و ترکیه در 10 ماه نخست سال جاری میلادی

تراز تجاری ایران و ترکیه طی 10 ماهه نخست 2020، حدود 1.7 میلیارد دلار نسبت به مدت مشابه 2019 تضعیف شده و میزان صادرات ایران در همین مدت بیش از 74 درصد کاهش داشته است. طی 10 ماهه 2020، ایران حدود 795 میلیون دلار کالا به ترکیه صادر کرده که این میزان صادرات نسبت به مدت مشابه سال گذشته، بیش از 74 درصد کاهش داشته است. واردات ایران به این کشور نیز طی این مدت یک میلیارد و 359 میلیون دلار بوده که با افت 29 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل همراه بوده است.برآوردها نشان می‌دهد که علت اصلی کاهش این آمار صادراتی تحریم‌های امریکا و پایین آمدن صادرات نفت و مشتقات نفتی ایران به ترکیه بوده است. ایران در ۱۰ ماهه ابتدایی سال ۲۰۱۹ حدود سه میلیارد دلار کالا به ترکیه صادر کرده بود. در سال ۲۰۱۹ این آمار از یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار عبور کرده بود. به این ترتیب تراز تجاری ایران در همکاری با ترکیه حدود ۱.۷ میلیارد دلار کاهش یافته است .در ماه اکتبر ایران به ترکیه حدودا ۹۴ میلیون دلار کالا صادر کرده که نسبت به ماه قبل و همچنین نسبت به ماه مشابه سال قبل کاهشی نشان نمی‌دهد. در اکتبر 2020، ایران 94 میلیون دلار کالا به ترکیه صادر کرده که نسبت به ماه قبل (سپتامبر2020) و ماه مشابه سال قبل (اکتبر 2019) تقریبا بدون تغییر مانده است. صادرات کالایی غیرنفتی ایران به ترکیه در این ماه نیز 87 میلیون دلار بوده است؛ بدین معنی که در اکتبر 2020 ایران تنها حدود 7 میلیون دلار کالای نفتی (سوخت‌ها و روغن‌های معدنی) به ترکیه صادر کرده است .ارزش صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه در اکتبر 2020 نسبت به ماه قبل (سپتامبر 2020) رشد 2 درصدی داشته و نسبت به ماه مشابه سال قبل (اکتبر 2020) حدود 3 درصد کاهش یافته است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که از سومین ماه سال جاری میلادی میزان تجارت مشترک میان دو کشور به شکل قابل توجهی کاهش یافته که علت اصلی آن شیوع ویروس کرونا بوده است .اصلی‌ترین کالاهای صادراتی ایران به ترکیه را مواد پلاستیکی، مس، روی، کود، آلومینیوم، سوخت‌های معدنی و سنگ‌های قیمتی تشکیل می‌دهند و همچنین اصلی‌ترین کالاهای وارداتی از ترکیه دیگ‌های بخار آب گرم، ماشین‌آلات و وسائل مکانیکی، توتون و تنباکو، کاغذ و مقوا و همچنین چوب و اجزای آن بوده است. ارزیابی‌ها از تجارت مشترک میان ایران و ترکیه نشان می‌دهد که با توجه به کاهش صادرات ایران به این همسایه غربی ترکیه جایگاه خود در میان اصلی‌ترین شرکای تجاری کشور را تا حدی از دست داده است و در حال حاضر اصلی‌ترین مقاصد صادراتی ایران - عراق، چین، امارات متحده عربی و افغانستان بوده‌اند. ترکیه در بین کشورهایی که ایران به آنها صادرات انجام می‌دهد در ردیف ۲۵ و در ردیف کشورهایی که واردات انجام می‌دهد در ردیف هجدهم جای دارد. در بین محصولات صادراتی غیرنفتی ایران به ترکیه محصولات کشاورزی، میعانات گازی، روی، آلومینیوم و اوره جای دارد.شیوع کرونا و بسته شدن مرزهای دو کشور از ماه مارس نیز ضربه‌ای دیگر به روابط اقتصای نه چندان مطلوب دو کشور وارد آورده است. ترکیه با عنوان شیوع کرونا در ایران و با عنوان ممانعت از انتقال کرونا مرزهای زمینی و هوایی خود با ایران را مسدود کرد و در ماه‌های گذشته نیز با وجود باز شدن محدود مرزها و حتی ورود گردشگران خارجی به این کشور، مرزهای ترکیه با ایران همچنان مسدود بود و در حال حاضر نیز مرزهای زمینی به طور محدود باز است. پروازهای هوایی شرکت هواپیمایی ترکیه در مسیر تهران - استانبول به طور محدود از روز جمعه آغاز شده است. تا ماه‌ها امکان مبادلات تجاری بین طرفین میسر نبود و بعد از گفت‌وگوهای مستمر بین طرفین امکان مبادلات تجاری دو کشور در ماه‌های گذشته از طریق خطوط راه‌آهن فراهم شد و ورود کامیون‌های ایرانی به ترکیه در حال حاضر بسیار محدود است.علاوه بر مساله مسدود بودن مرزهای میان دو کشور مساله مهم دیگری که برخی سوالات را در اذهان تداعی می‌کند عدم ترمیم خط لوله گاز ایران به ترکیه که در خاک ترکیه از سوی نیروهای پ.ک.ک منفجر شده بود، است.خط لوله گاز ایران به ترکیه در برهه‌های زمانی مختلف از سوی نیروهای پ.ک.ک هدف حملات قرار گرفته است ولی دولت آنکارا ترمیم این خط لوله را با سرعت و در یک مدت زمان بسیار کوتاه به پایان می‌رساند، ترمیم این خط لوله در بعد از آخرین انفجار به گونه‌ای بود که در گفت‌وگوهای مسوولان عالی دو کشور نیز مطرح شد. ترکیه ماه‌ها از ترمیم این خط لوله خودداری و بعد از آن اقدام به ترمیم این خط لوله کرد.ناظران آگاه با اشاره به اینکه در حال حاضر واردات نفت ترکیه از ایران متوقف شده است و با تنگناهای موجود هم در زمینه کرونا و هم تحریم‌های غیرقانونی امریکا علیه ایران توسعه روابط تجاری دو کشور در شرایط دشواری قرار دارد، به نظر می‌رسد در صورت پایان یافتن تحریم‌ها علیه ایران و با عادی شدن تجارت و نیز اصلاح برخی قوانین مرتبط با تجارت و سرمایه‌گذاری میان دو طرف احتمال افزایش روابط تجاری دو کشور فراوان است.روند صادرات ایران به ترکیه طی دو سال اخیر نشان می‌دهد که پیش از ژوئن 2019، ارزش صادرات نفتی ایران با ترکیه در سطح بسیار بالایی قرار داشت که بعد با تقریبا صفر شدن صادرات نفتی ایران به ترکیه، ارزش کل صادرات کالایی و ارزش صادرات غیر نفتی تقریبا برابر شد.نکته مهم دیگر کاهش شدید صادرات ایران به ترکیه طی مارس تا مه 2020 است که دلیل عمده آن شیوع گسترده کووید-19 و محدودیت‌های اعمال شده پس از آن است. در اکتبر 2020، ارزش واردات ایران از ترکیه نیز 175 میلیون دلار بوده که نسبت به ماه قبل رشد 3.2 درصدی و نسبت به ماه مشابه سال قبل رشد حدود 2 درصدی را تجربه کرده است. با وجود کاهش شدید صادرات ایران به ترکیه در نیمه نخست 2019 و ماه‌های پس از آن، ارزش واردات از این کشور آنچنان کاهش نیافته و هم این امر باعث شده تراز تجاری ایران با ترکیه، با اینکه پیش از ژوئن 2019 مثبت و به نفع ایران بوده، در ماه‌های آتی به‌ استثنای مارس 2020، منفی و به نفع ترکیه شود.طی 10 ماهه نخست 2020، بیشترین ارزش صادرات ایران به ترکیه، مربوط به کالاهای مواد پلاستیکی بوده که با 180 میلیون دلار صادرات نسبت به ماه مشابه سال گذشته افت 15 درصدی را تجربه کرده است.در میان 10 قلم عمده صادراتی ایران به ترکیه طی مدت مورد بررسی، تنها محصولات سنگ‌های قیمتی و فلزات گرانبها و محصولا ت شیمیایی معدنی، ترکیبات آلی معدنی با رشد ارزش صادرات (به ترتیب افزایش حدود 3.8 برابری و رشد یک درصدی) همراه بوده‌اند. بیشترین واردات ایران از ترکیه نیز مربوط به بخش رآکتورهای هسته‌ای ودیگ‌‌های بخار، معادل 263 میلیون دلار بوده که با رشد 41 درصدی نسبت به 10 ماهه 2019 همراه شده است. در میان 10 قلم عمده وارداتی ایران از ترکیه، به استثنای محصولات توتون و تنباکو، سایر محصولات وارداتی با کاهش ارزش واردات نسبت به مدت مشابه سال گذشته مواجه شده‌اند.

اقتصاد ترکیه در حال حاضر یک اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد است و دولت آنکارا در برخی موارد با استفاده از بانک‌های دولتی برای تنظیم بازار استفاده می‌کند. شرکت‌های دولتی بزرگ هم همانند شرکت نفت ترکیه یا شرکت دولتی گاز «بوتاش» نیز به دلیل ارتباطات گسترده بین‌المللی مایل به تاثیر‌پذیری از تحریم‌ها علیه ایران نیستند و این مساله نیز یکی از مهم‌ترین دلایل در عدم توسعه روابط اقتصادی دو کشور است.با وجود ایجاد مکانیسم‌هایی از قبیل تجارت با پول ملی و نیز مبادله کالا به کالا بین دو کشور اما، به دلیل مسدود بودن سیستم سوییفت در حال حاضر امکان مراودات بانکی بین ایران و ترکیه بسیار اندک است و این مساله نیز ریسک تجارت را بسیار افزایش داده است. مساله یاد شده یکی از دلایل کاهش مبالات تجاری بین دو کشور است. هر چند روابط اقتصادی بین دو کشور در سال‌های گذشته توسعه یافته، ولی با در نظر گرفتن حجم توسعه روابط خارجی ترکیه در سال‌های گذشته افزایش میزان حجم روابط با ایران جلوه چندانی ندارد.