راه دشوار بازارهای صادراتی

سیدحمید حسینی

موضوع توسعه بازارهای صادراتی کشورمان در منطقه از جمله کشور عراق، یکی از ضرورت‌هایی است که اغلب تحلیلگران بر روی ابعاد و زوایای گوناگون آن تاکید می‌کنند. در واقع در شرایط تحریم‌های اقتصادی، ایران با استفاده از گسترش بازارهای صادراتی‌اش در منطقه است که می‌تواند بخش قابل توجهی از فشار تحریم‌های اقتصادی را بی‌اثر کند. تا به امروز هم در فقدان درآمدهای نفتی، این درآمدهای صادرات غیرنفتی ایران بوده که توانسته بخشی از نیازهای اعتباری کشور را پوشش دهد. اما برای حفظ بازارهای صادراتی لازم است نکاتی مورد توجه تصمیم‌سازان و مسوولان قرار بگیرد تا سرمایه‌گذاری‌ها و نفت ایران برای سال‌های طولانی در بازار جهانی عرضه شده و با توجه به کیفیت این محصول و شرایط حکمفرما در این بازار، مشتریان سنتی برای این محصول وجود دارد. به این معنی که در صورت کنار رفتن تحریم‌ها، ایران می‌تواند لااقل بخشی از بازار از دست رفته خود را به دست آورده و بار دیگر نفت خود را بفروشد. آنچه در این میان اهمیت فراوانی دارد، شناخت دقیق ایران از بازار جهانی نفت و تغییرات این بازار است. سیاستگذاران بازار نفت باید بدانند که در سه سالی که ایران به دلیل تحریم‌ها در بازار نفت حضور داشته، تغییرات قابل توجهی در این حوزه به وجود آمده و این روند در آینده نیز با سرعت و قدرت بیشتری ادامه خواهد داشت.

 برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای ایجاد بازارهای صادراتی با اخلال مواجه نشود. پرهیز از دستورالعمل‌های خلق‌الساعه: نکته‌ای که کمتر مورد توجه مسوولان و تصمیم‌سازان کشور قرار می‌گیرد، ضرورت حفظ و اعتماد‌سازی در بازارهای صادراتی است. به عبارت روشنتر، هرچند به دست آوردن بازارهای صادراتی، امری دشوار و نیازمند برنامه‌ریزی و تلاش گسترده است، اما حفظ و پاسداری از این بازارهای صادراتی به مراتب امری دشوارتر و پیچیده‌تر محسوب می‌شود. این روزها موضوع ممنوعیت صادرات مرغ در رسانه‌ها بازتاب‌های زیادی پیدا کرده است. تصمیمی که هرچند مسوولان اعلام می‌کنند برای تعادل بخشیدن به بازار مصرفی این محصول در داخل اجرایی شده، اما در واقع در سطح کلان تصمیم‌سازی‌های صادراتی یک مشکل جدی محسوب می‌شود. به هر حال یک صادرکننده برای شکل‌دهی به بازارهای صادراتی باید مدت زمان زیادی وقت بگذارد، نیازسنجی و برنامه‌ریزی کند تا در نهایت از دل یک ساختارسازی ارتباطی، بتواند کریدور صادراتی خود را شکل دهد. طبیعی است که حفظ بازارهای صادراتی نیازمند ایجاد اعتماد متقابل میان دوطرف است. صادرکننده‌ای که هر روز نگرانی داشته باشد، ممکن است فردا از سوی مسوولان دستورالعملی برای ممنوعیت صادرات صادر شود، طبیعی است که نمی‌تواند حضور پایداری در بازارهای صادراتی در سطح کشورهای منطقه و سایر بازارهای بین‌المللی داشته باشد.  

تثبیت قوانین و مقررات صادراتی: یکی از اوجب واجبات در حوزه صادرات، تثبیت قوانین و مقررات صادراتی است. مسوولان باید بدانند هر روز نمی‌توان بر اساس نوساناتی که در صحنه داخلی اقتصاد ایجاد می‌شود با بازارهای صادراتی برخورد متفاوتی داشت. قطعا تثبیت قوانین و مقررات و داشتن سیاست‌های کلی در خصوص صادرات به گونه‌ای که هر روز یک دستگاه یا ارگانی نتواند در خصوص صادرات نظر دهد، ضروری است. در شرایط فعلی یک روز ستاد تنظیم بازار، روز دیگر ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، روز دیگر نشست سران قوا و در نهایت سازمان توسعه و... در خصوص صادرات نظر می‌دهند و دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌هایی متفاوت و در بسیاری موارد متضاد صادر می‌کنند. معتقدم با توجه به اهمیت موضوع صادرات، ابلاغ نوع خاصی از سیاست‌های کلان صادراتی از سوی مقام معظم رهبری می‌تواند گره گشا شود. مبتنی بر این نقشه راه کلان، تولید‌کنندگان و صادر‌کنندگان می‌توانند برنامه‌ریزی‌های لازم را صورت دهند. بر اساس این سیاست‌های کلان ارزی، پیمان‌های منطقه‌ای، واردات و...مشخص خواهد شد و فعالان اقتصادی می‌دانند که چه دورنمایی را باید مورد توجه قرار دهند. 

تسهیل در رفت و آمد فعالان اقتصادی: موضوع مهم بعدی در حوزه صادرات، بحث تردد و حمل و نقل است. به عنوان نمونه، زمانی که ما نمی‌توانیم با عراقی‌ها رفت و آمد لازم را داشته باشیم و هم طرف ایرانی و هم طرف عراقی در خصوص ویزا سخت‌گیری دارند، طبیعی است که نمی‌توان برای چشم‌اندازهای صادراتی لازم برنامه‌ریزی کرد. ما نیاز داریم هم به عراق (و هر کشور دیگری به عنوان بازار هدف صادراتی) برویم و هم فعالان اقتصادی عراقی امکان حضور در کشورمان را داشته باشند. از دل این آیند و روندها آشنایی‌ها و شناخت‌ها شکل می‌گیرد و نمایشگاه‌های اقتصادی، ورکشاپ‌ها و... برگزار می‌شود. البته بخش قابل توجهی از این محدودیت‌ها برآمده از کرونا و ضرورت اجرای پروتکل‌های بهداشتی است. اما باید راهکاری اندیشیده شود تا در عین رعایت پروتکل‌های بهداشتی بتوان رفت و آمدهای لازم میان فعالان اقتصادی دو طرف شکل بگیرد. ایجاد مناسبات نزدیک میان مسوولان ردبالای دو کشور در این میان بسیار مهم است. مسوولان اجرایی می‌توانند از دل این رفت و آمدهای دوطرفه از مشکلات صادرکنندگان آگاه شوند و برنامه‌ریزی برای حل این مشکلات را در دستور کار قرار دهند.  

بحث پیمان ارزی: این بحث هم یکی از ضرورت‌های جدی برای حل مشکلات صادراتی میان ایران و عراق و اساسا سایر کشورهای منطقه است. تعداد زیادی ار صادرکنندگان ایرانی که بازارهای صادراتی خوبی در عراق داشتند به دلیل اینکه ریال گرفتند و نتوانستند تعهدات ارزی خود را پاسخ دهند با ممنوعیت صادراتی مواجه شدند. هر کدام از این صادرکنندگان سهم قابل توجهی در بازارهای کشورهای همسایه از جمله عراق داشتند و زمانی که برای آنها ممنوعیت ایجاد شد، این بازارهای صادراتی به نفع رقبای ایران مثل ترکیه و... از دست رفتند. در شرایطی که قبل از تحریم‌ها بیش از 5هزار صادرکننده، سهمی از بازار عراق را در اختیار داشتند، این رقم هم‌اکنون به کمتر از 500نفر رسیده است. امیدواریم بعد از حل مشکلات تحریم‌ها و احیای احتمالی برجام، بلافاصله پیمان ارزی را حداقل در خصوص کشورهای همسایه لغو کنیم، چون خسارت‌های فراوانی به صادرات ایران با کشورهای همسایه زده است.