زلزله در کمین تهران؛ مسوولان هوشیار باشند
گروه راه و شهرسازی|
شیوع کرونا همزمان با بروز شدید مشکلات اقتصادی، مجالی برای اندیشیدن به احتمال قوی وقوع زلزله در پایتخت و راهکارهای فوری و غیر فوری برای کمتر کردن آسیب‌های احتمالی نگذاشته است. با این حال، وقوع زلزله‌های بزرگ و کوچک در نقاط مختلف کشور همواره به مثابه زنگ خطر برای تهران نشینان عمل کرده است و وقوع هر زمین لرزه‌ای مردم، مسوولان و کارشناسان را درگیر مساله زلزله احتمالی در پایتخت می‌کند. پایتختی که به گفته کارشناسان، روی 13 گسل بنا شده و تقریبا ۸۰ تا ۹۰ درصد آن در مواجهه مستقیم با تأثیرات لرزه‌ای قرار دارد.
زلزله 5.9 درصدی روز یکشنبه در گناوه نیز همچون زنگ هشدار دیگری برای تهران عمل کرد. در دی و بهمن سال گذشته نیز زلزله‌های مکرر در استان کرمان نیز چنین حکمی را برای پایتخت داشتند، به گونه‌ای که زلزله ۳.۳ ریشتری ساعت 8 و 10 دقیقه صبح 18 بهمن 99 در شریف‌آباد تهران که در شرق استان تهران نیز احساس شد، با اینکه از نظر شدت لرزه‌ای، قابل توجه نبود اما حسگرهای مردم و مسوولان را تکان داد. البته دلایل توجه مردم و مسوولان به وقوع زلزله احتمالی در تهران همین مقدار نبود و گستره وسیعی‌تری از کرمان و شریف آباد را در بر می‌گرفت، چرا که از آبان تا 28 دی‌ماه سال گذشته 36 زلزله بالای 4 ریشتر و در بهمن ماه 99 نیز دست‌کم 5 زلزله بالای 4 ریشتر در کشور ثبت شده بود. به گزارش «تعادل»، 29 آذر سال 99 نیز زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 4 ریشتر در ساعت 3 و 5 دقیقه بامداد مرز استان‌های تهران و مازندران در حوالی دماوند را لرزاند. زلزله‌ای که به فاصله سه سال و چند ساعت از وقوع زمین لرزه بزرگ 28 آذر 96 در جنوب شرقی تهران رخ داد. زمین لرزه 29 آذر 99 دقیقا روی همان نقطه کانونی زلزله 5.1 اردیبهشت ماه سال جاری به وقوع پیوست. زلزله‌ای که ارتعاش آن در تهران هم احساس شد. از این رو، زلزله 29 آذر سال گذشته، نشانه فعالیت همان زون فعال در محدوده دماوند و در حوالی روستای مشاء ارزیابی شد. منطقه‌ای که یک قطعه از گسل مشا در آن قرار دارد و فعال شده است. در این حال، به گفته کارشناسان زلزله، زمین لرزه 29 آذر سال گذشته هیچ ارتباطی با فعالیت آتش‌فشان دماوند نداشت، چرا که فعالیت‌های آتش‌فشانی، زمین لرزه‌ای با بزرگی 4 ریشتر را نمی‌توانند ایجاد کنند. بنابراین اساسا رخداد زلزله‌های آتش‌فشانی مکانیسم خاصی دارد که با این زلزله، هیچ ارتباطی ندارد.
لزوم هوشیاری مدیریت شهری
در این حال، امیر فرخی، متخصص حوزه شهری با اشاره به اینکه تهران روی 13 گسل قرار دارد، گفت: توجه به بهسازی لرزه‌ای نیازمند توجه جدی در مدیریت شهری است. فرخی در گفت‌وگو با فارس، درباره موضوع زمین لرزه در تهران و ضرورت بهسازی لرزه‌ای در پایتخت اظهار کرد: توجه به بهسازی لرزه‌ای نیاز جدی در مدیریت شهری تهران و یکی از الزامات شهر بوده که نیازمند نگاه جامع و عملگرا در حوزه مدیریت شهری است. وی افزود: شهر تهران از نقاط لرزه خیز کشور است که با توجه به اینکه ساختار سیاسی اجتماعی و اقتصادی حکومت در تهران متمرکز شده، تاثیر رخدادهای تهران به کل کشور تعمیم داده می‌شود و در کنار آن تاثیرات بین‌المللی نیز باید در نظر گرفته شود. به همین خاطر است که نمی‌توان تهران را صرفاً به عنوان یک شهر در نظر گرفت. این کارشناس شهری گفت: شهر تهران لرزش‌های مکرری را تجربه می‌کند عموماً این لرزش‌ها با بزرگای کم درحدود ۳ تا ۴ ریشتر هستند. از آخرین زلزله مخرب در شهر تهران که در حدود سال ۱۸۳۰ میلادی رخ داده است، زلزله مخرب دیگری در تهران گزارش نشده است. در مورد تهرانی صحبت می‌کنیم که روی ۱۳ گسل، گسترده شده است. گسل‌های اصلی تهران مثل گسل شمال تهران، گسل ری و گسل شرق تهران که به عنوان نمونه گسل شرق، که از شرق تهران وارد منطقه سرخه‌حصار می‌شود و تا منطقه مجیدیه و سید خندان امتداد پیدا می‌کند. وی گفت: علاوه بر سازه‌های مسکونی و عمومی بخشی از شریان‌های حیاتی شهر تهران هم در مجاورت گسل‌ها قرار گرفتند همانند پل صدر که در تقاطع با گسل قیطریه قرار دارد یا پل پارک وی که در مجاورت گسل محمودیه است. به جز ارگ قدیم تهران که می‌توان گفت که کمی از مخاطرات لرزه‌ای به دور هستند، تقریبا ۸۰ تا ۹۰ درصد شهر تهران در مواجهه مستقیم با تأثیرات لرزه‌ای هستند. متخصص حوزه شهری افزود: این نشان می‌دهد اصل بسیار مهم توزیع تراکم در نقاط لرزه خیز، در طول تاریخ گذشته تهران، به درستی مدیریت نشده است و تهران از این آسیب رنج می‌برد. قرار‌گیری این عدم توزیع مناسب ساختار شهری در کنار مسائلی مثل خطاهای اجرایی در ساخت، خطاهای طراحی، تغییرات کاربری، تغییرات آیین‌نامه‌ای یا گستردگی بافت‌های فرسوده شهری، نیاز یک نگاه عملیاتی به بهسازی لرزه‌ای در شهر تهران دو چندان می‌کند.
مقاوم‌سازی دغدغه مردم و مسوولان
فرخی گفت: عموما وقتی که با یک زلزله مواجه می‌شویم، همانند زلزله‌ای که سال گذشته در اردیبهشت ماه ۹۹ رخ داد و تاثیرات لرزش گسل مشاء بر روی تهران کاملاً ملموس بود، بحث زلزله و مقاوم‌سازی و نیازهایی که باید قبل و پس از زلزله و در نظر بگیریم به یک دغدغه فعال برای مردم و مسوولان بدل می‌شود. اما با گذشت زمان کمرنگ می‌شود. در حوزه عملکردی ارگان‌های مختلف فعالیت و تلاش‌ها حذف و ولیکن گاهی مشاهده می‌شود سرعت و شیب نمودار حرکتی کاهش پیدا می‌کند. وی یادآور شد: با توجه به دوره بازگشت زلزله‌های مخرب برای شهر تهران می‌توانیم بگوییم که باید منتظر یک زمین‌لرزه موثر باشیم. باید دقت شود که به دنبال تزریق نگرانی در بدنه جامعه نباید بود، بلکه مدیریت شهری و حوزه قانونگذار در مسائل شهری همانند شورای اسلامی شهر تهران، باید تلاش کنند با یک سری برنامه تحقیقاتی و با پشتوانه علمی و البته اجرای مناسب و بهنگام، نگرانی‌ها را رفع نماید. این مهم را یکی از نیازهای جدی در شکل‌گیری شورای شهر می‌توان دید. وی گفت: دغدغه و مطالبه عمومی مردم از مدیریت شهری در راستای بهسازی و مقاوم‌سازی ابنیه شهری موید همین مهم است و مسوولان شهری باید این خواست به حق مردم را در برنامه‌های اصلی خود قرار دهند و با ارایه برنامه‌ها و گزارش‌های مستمر در جهت پاسخگویی به خواست مردم گام بردارند. فرخی گفت: وقتی که از مقاوم‌سازی صحبت می‌کنیم، از لحاظ فنی موضوع به افزایش ظرفیت سازه می‌پردازد و وقتی از بهسازی لرزه‌ای صحبت می‌کنیم هدف کاهش احتمال آسیب‌پذیری است. آمادگی لازم قبل از زلزله به معنی اقدامات برای کاهش مخاطرات لرزه‌ای است. در اینجا یک نگاه جامع و همسو بین ارگان‌ها برای کشف راهبرد و البته عملکرد به هنگام برای کاهش ریسک و کاهش آسیب نیاز داریم . با این نگاه ما کاهش تلفات را در پی خواهیم داشت. تک صدایی نیازی است در مقابله با بحران لرزه‌ای در حوزه مدیریت شهر تهران که باید شنیده شود، از طرف دیگر شریان‌های حیاتی همانند شبکه‌های راه، پل‌ها، شبکه توزیع برق یا سیستم‌های آبرسانی و گاز، که آسیب در آنها در خدمات عمومی مشکل ایجاد خواهد کرد، باید با نگاه ویژه در برنامه مدیریت شهری مورد بررسی قرار بگیرند و از تحقیقات صورت گرفته در این زمینه باید بهره برد.
وی خاطرنشان کرد: تحقیقات گسترده‌ای تا به حال انجام شده است. به عنوان نمونه مهم در اواخر دهه هفتاد سال ۷۸ و ۷۹ آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن موضوع ریز پهنه‌بندی لرزه شهر تهران را انجام داده است و به بررسی آسیب‌پذیری در شهر تهران پرداخت و با توجه به نوع و ظرفیت انرژی گسل‌ها، جنس خاک، تراکم جمعیت، نوع سازه‌ها و در سناریوهای مختلف نکات فنی را بیان کرده است.
وی اظهارداشت: در سال‌های گذشته در جوامع دانشگاهی هم تحقیقات مناسبی در حوزه فعالیت بهسازی و مقاوم‌سازی لرزه‌ای در بحث ابنیه شهری انجام شده است. بسیار مهم است که مدیریت شهری و قانون‌گذاری شهر تهران، نسبت به دریافت نتایج تحقیقات، یک نیاز مضاعف حس کنند و عطش داشته باشند و خود به جست‌وجو بپردازند و دنبال بهروری ازآن باشند. طرح موضوع، کشف، حمایت، ساماندهی و بهره وری از زمینه‌های تحقیقاتی عملیاتی باید در شاخص‌های مدیریت شهری دیده شود.
این متخصص شهری گفت: متاسفانه، گاهی مشاهده می‌شود قبل از اینکه به موضوع تحقیقاتی اهمیت داده شود به شخص تحقیقات‌کننده اهمیت می‌دهند و این مسبب آفت‌های زیادی است. یکی از این آفت‌ها، تحقیقات سفارشی است. تجربه نشان داده که تحقیقات سفارشی عموماً از یک سطح عملکردی فراتر نمی‌روند. از طرف دیگر نیازمند یک بازبینی در حوزه فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاهی نیز هستیم. اگرچه خیلی از تحقیقات در حوزه مهندسی زلزله مبتنی بر یک نیاز بیرونی است، اما قابلیت‌های اجرایی به درستی دیده نمی‌شود. وی گفت: راهکاری که برای حل این ایراد وجود دارد این است که باید فعالیت‌های تحقیقاتی به صورت گروهی و در رشته‌های مختلف انجام شود . بدین صورت که محققین مرتبط با حوزه مهندسی زلزله، در زمینه مسائل فنی طرح‌ها فعالیت کنند، اما در کنار آنها برای آنکه بتوان به یک طرح جامع کاربردی دست یافت، محققین دیگری بر مسائل اقتصادی و روانشناسی اجتماعی طرح تمرکز کند در این صورت به مراتب بهتر، نتایج را در صحنه عمل شاهد خواهیم بود. تجربه نشان داده که این انشقاق باعث می‌شود که این زمینه‌های تحقیقاتی صرفا در کتابخانه‌ها باقی بمانند.
