احیای حقوقی برجام و آینده اقتصاد صنعت هوایی

معین شرقی

این روزها زمزمه‌هایی از بازگشت ایران و امریکا بر سر میز مذاکرات و احیای برجام و توافقات قبلی به گوش می‌رسد. از مهم‌ترین مباحث مرتبط با این مطلب، نوسازی ناوگان حمل و نقل هوایی و بازگشت مجدد به قراردادهای خرید هواپیما از شرکت‌های بویینگ، ایرباس و ‌ای‌تی‌آر است که متاسفانه به‌رغم قراردادهای گذشته شرکت‌های هواپیمایی مبنی بر خرید هواپیما با خروج ترامپ از برجام از ارایه و تحویل کامل هواپیما‌ها خودداری کردند. رفع برخی از معضلات اقتصادی کاملا به مساله برجام و رفع تحریم‌های امریکا گره خورده است. معضلاتی که در جایگاه خود از اهمیت بالایی نیز برخوردارند. یکی از این معضلات نوسازی ناوگان هواپیمایی فرسوده کشور از طریق خرید هواپیماهای نو و حتی دست‌دوم است. می‌دانیم که در جهان امروز، محصول نهایی اغلب صنایع، نتیجه همکاری چندین کشور و شرکت بین‌المللی است. درباره هواپیما نیز این مساله به‌طور خاص و برجسته عیان است. بر اساس تحریم‌های خصمانه امریکا علیه کشور، ایران نمی‌تواند هواپیماهایی را که حتی از قطعات امریکایی در آنها استفاده شده، خریداری کند. از این رو، خرید هر گونه هواپیمای نو یا دست دوم منوط به دریافت مجوز اوفک است. افزون بر این، خرید بسیاری از قطعات مورد نیاز هواپیماهای ناوگان هوایی ایران که اغلب از خانواده بویینگ، ایرباس و ‌ای‌تی‌آر هستند با هدف اورهال هواپیماهای فرسوده کنونی نیز با مشکل مواجه است. این در حالی است که از حدود 300 فروند هواپیمای موجود در ناوگان هوایی کشور حدود 130 فروند هواپیما فعال است و مابقی به دلیل نبود قطعه یا عمر پروازی بیش از حد استاندارد از رده خارج شده‌اند. گذشته از این، بر اساس سند چشم‌انداز 20 ساله کشور قرار بود در سال ۱۴۰۴، صنعت هواپیمایی ایران در جابه‌جایی بار، مقام اول و در جابه‌جایی مسافر، مقام دوم را در منطقه داشته باشد. اما با توجه به تحریم‌های 40 ساله علیه صنعت هوایی کشور و از سوی دیگر رشد شتابان ایرلاین‌های فعال در منطقه، دستیابی به این هدف بعید به نظر می‌رسد. در چنین شرایطی، تنها راه‌حل، فعال کردن قراردادهای خرید هواپیمای برجامی است. قراردادهایی که با خروج امریکا از برجام، از سوی شرکت‌های ایرباس و ‌ای.تی.آر تعلیق شد یا قرارداد خرید هواپیما از بویینگ که به‌ طور کل از سوی این شرکت کنار گذاشته شد. بی‌گمان، صنعت هوایی یکی از صنایع پیچیده، مدرن و مورد نیاز امروز ایران و جهان است و ورود هواپیماهای نو و جدید به ناوگان هوایی می‌تواند مسیر توسعه و گسترش صنعت هوایی و صنعت گردشگری کشور را احیا کند. در حال حاضر شرکت‌های هواپیمایی ایرانی از ابتدای سال جاری میلادی مذاکرات خود را با بویینگ برای پیگیری وضعیت این قراردادها آغاز کرده‌اند. مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا عنوان کرد که با وزیر امور خارجه ایران درباره برجام گفت‌وگو کرده و تیم‌های مذاکره‌کننده مستقر در وین، پیشرفت خوبی در هفته‌های اخیر داشته‌اند و همه طرف‌ها اکنون باید تصمیمات سیاسی لازم را اتخاذ کنند تا بتوانیم مذاکرات را به نتیجه برسانیم و به اجرایی شدن کامل توافق هسته‌ای بازگردیم. مشخصا در این میان برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مهم است که فعالیت‌های راستی‌آزمایی‌اش را ادامه دهد و برای ایران نیز ملموس شدن لغو تحریم‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار است. اظهارات بورل در پی این مطرح می‌شود که در هفته‌های اخیر، مذاکرات کمیسیون مشترک برجام در راستای احیای توافق هسته‌ای از طریق بازگشت دو جانبه تهران و واشنگتن به توافق هسته‌ای در وین برقرار بوده و در دور اخیر خوش‌بینی‌‌هایی با توجه به موفق بودن مذاکرات و حل شدن بخش عمده مسائل اختلافی به میان آمده است. در این مذاکرات روند لغو تحریم‌ها علیه ایران از سوی امریکا و اقدامات ایران برای بازگردانی اقدامات جبرانی هسته‌‌ای به حالت اولیه، مورد بررسی قرار می‌گیرد. رییس‌جمهوری کشورمان نیز در این خصوص گفت که تحریم نفت، تحریم پتروشیمی، کشتیرانی، بیمه، بانک مرکزی و سایر بانک‌ها را به زودی لغو خواهند کرد، به این معنا که گام اصلی و بزرگ برداشته شده و توافق اصلی انجام شده است. در این میان آنچه باید مورد توجه قرار گیرد تا بار دیگر کشور گرفتار نشود، روزهای پس از توافق و برداشتن گام‌های صحیح در آن برهه زمانی است. مذاکرات در وین پیشرفت‌های خوبی داشته و به نظر می‌رسد با برداشته شدن تحریم‌های اصلی علیه کشور موافقت شده است. طرفین به خوبی در حال مذاکره با یکدیگر هستند و شاید معضل اصلی در این میان این باشد که اعتمادها نسبت به یکدیگر کم است. از سوی دیگر کشورهای طرف در برجام مشکلات داخلی و موانعی برای احیای برجام دارند که گذر از آنها این امر را مقداری زمانبر کرده است. آنچه اهمیت دارد تحریم‌های اقتصادی و بانکی علیه ایران است که برداشته خواهد شد که این امر جابه‌جایی پول برای بازگشت به قراردادهای خرید هواپیما را میسر می‌کند و طرفین نیز به نحوی این امر را تایید کرده‌اند.  ایران در تلاش است که زمان را از دست ندهد. طبیعتا از زمانی که توافق امضا شود، امریکا اعلام خواهد کرد که تحریم‌ها را لغو خواهد کرد و ایران نیز به تعهدات خود عمل خواهد کرد.

نمی‌توان این اصل را به زمان دیگری موکول کرد زیرا از زمان امضای تفاهم باید اجرایی شود. آنچه در این میان اتفاق می‌افتد راستی‌آزمایی در خصوص انجام تعهدات است که آن نیز چند هفته بیشتر نخواهد بود و شاید ایران بتواند این مهلت را از طرف‌های مقابل بگیرد. برداشت تحریم‌ها زمانبر نیست اما باید به یک نکته توجه داشت که لغو تحریم‌ها نیازمند اعتمادسازی امریکا در عرصه جهانی است. به‌واسطه این اعتمادسازی بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ با ایران همکاری خواهند کرد و لغو تحریم‌ها مشخصا اوضاع را دگرگون می‌کند. برخی شرکت‌ها بر این باور هستند که 4 سال دیگر یک شخصیت جمهوری‌خواه در امریکا به قدرت خواهد رسید و به همین علت ریسک نخواهند کرد. مشخصا با امضای توافق در روزهای آینده بخش مهمی از شرکت‌ها و بانک‌ها همکاری خود را با ایران آغاز خواهند کرد اما در راستای اینکه این همکاری همه‌جانبه شود باید امریکا به جهان اعتماد بدهد که توافق بار دیگر نقض نمی‌شود. به نظر می‌رسد که باید ایران یک تضمین از امریکا بگیرد. تایید این تفاهم توسط مجلس دو کشور کمی دشوار است زیرا در امریکا پیچیدگی‌های زیادی دارد اما می‌توان راه‌حل دیگری پیدا کرد. باید شرایطی ایجاد کرد که علاوه بر اروپا، روسیه و چین، خود امریکا نیز در اقتصاد ایران همکاری کند. در همین راستا ایران می‌تواند پیگیر خرید هواپیما از امریکا و اروپا باشد. این همکاری اگر در بلندمدت به حوزه‌های دیگر اقتصاد نیز کشیده شود یک تضمینی ایجاد می‌کند که دولت‌های آتی امریکا با توجه به سهم اقتصادی که دارند برجام را برهم نزنند. یکی از دلایلی که به نظر نگارنده در خروج امریکا از برجام موثر بود سهم کمتر این کشور در اقتصاد ایران به نسبت اروپا و کشورهای دیگر در دوران پسا برجام حاصل شد که این امر در خصوص قراردادهای خرید هواپیما به خوبی ملموس بود و بیشتر تلاش شرکت‌های ایرانی خرید هواپیماهای اروپایی بود. مطلب حایز اهمیتی که وجود دارد این است که عدم تصویب لوایح fatf مشکلاتی را برای مبادلات مالی ایران ایجاد می‌کند، اما به نظر می‌رسد نظام جمهوری اسلامی برای تصویب لوایح fatf راه‌حلی پیدا خواهد کرد. از مهم‌ترین سنگ‌های پیش رو برای بازگشت به تعهدات خرید هواپیماها مباحث مالی و نقل انتقال ارزی هست که رابطه مستقیم با تصویب fatf دارد.  در حال حاضر سخت گرفتن و مقاومت شدید علیه این لوایح دیگر همچون گذشته نیست و تصویب fatf در داخل کشور امروز بستگی به توافق در وین دارد و اگر توافق صورت گیرد احتمالا لوایح نیز تصویب می‌شوند. اگر توافق خوبی در وین حاصل شود به احتمال 90 درصد لوایح چهارگانه در ایران نیز تایید و تصویب می‌شوند.  از نظر سیاسی استراتژی دولت بایدن بر مبنای دیپلماسی است و این را بارها اعلام کرده‌اند. از سوی دیگر دولت بایدن نمی‌خواهد زمان را از دست دهد و به همین علت از افغانستان و عراق نیز خارج می‌شوند تا ثبات در خاورمیانه ایجاد شود و خیال‌شان از خلیج فارس و تامین انرژی راحت شود تا با خیال راحت به مساله بزرگ‌تری همچون چین بپردازند. اگر امریکا بخواهد در خاورمیانه بحران ایجاد کند، سیاست اصلی آنها که مقابله با چین است، خدشه‌دار می‌شود. به همین علت امریکا نیز برجام را احیا خواهد کرد. به دنبال احیای برجام اقتصاد ایران با مسیرهای جدید توسعه رو به رو می‌شود که وضعیت اقتصادی کشور را بهتر می‌کند. زمانی که این اتفاق رقم بخورد، ایران به راحتی نفت خود را به فروش می‌رساند و پول وارد کشور می‌شود و این به نفع اقتصاد و دولت آینده است و قطعا دولت از هر جناحی که باشد برای اینکه توانمندی خود را نشان دهد این عرصه را برهم نخواهد زد. این یک طرف قضیه است و طرف دیگر آن نقش نظام در تصمیم‌گیری در خصوص مذاکرات است. امروز دولت یک سهم در توافق وین دارد و تصمیم عمده را نظام گرفته است به همین علت با وجود مخالفت‌های زیاد در داخل کشور در خصوص مذاکرات اما این روند همچنان ادامه دارد. این فشارها در اسفند ماه گذشته نیز زیاد شد اما حرف آنها در داخل ایران خریدار ندارد.  از شروع مذاکرات تا امروز رژیم صهیونیستی، امارات و عربستان تلاش‌های زیادی کردند تا این توافق خدشه‌دار شود و لابی‌های این دولت‌ها نیز در امریکا به‌ شدت فعال شدند تا حداقل این روند را کند کنند اما دولت فعلی بایدن به آنها توجه نکرد و کار خود را کرد. علت اینکه بایدن به این مخالفت‌ها توجه نکرد این بود که امریکا استراتژی خود را فدای این لابی‌ها نمی‌کند هر چند که خیلی قوی عمل کرده و عمل می‌کنند. امریکا یک استراتژی برای خود مشخص کرده است و طبق آن جلو خواهد رفت. مهم‌ترین مطلبی که در گذشته به جهت انعقاد قراردادهای خرید هواپیما مطرح شد، عدم پیش‌بینی خروج طرفین از برجام و ضمانت اجرای حقوقی آن در قرارداد‌ها بود که متاسفانه طرفین خریدار ایرانی از این موضوع غافل بودند، لذا در انعقاد قراردادهای حدید یا احرای قراردادهای قدیمی توجه به آن حائز اهمیت است که پیشنهاد می‌شود با چانه‌زنی‌های طرف ایرانی باید متممی به قرارداد سابق افزوده شود. در سند برجام طرفین از ترمینولوژی خاصی تحت عنوان commercial passenger aircraft استفاده کرده‌اند که تعریف این واژه در اسناد ایکائو و وزارت خزانه‌داری ایالات متحده امریکا متفاوت است. لذا با تفسیر‌های مختلف می‌توان با توسل به ابزارهای دیپلماسی و راهنما برای افراد مذاکره‌کننده هوانوردی عمومی و تجاری جمهوری اسلامی را ذیل آن بند سند برجام نهاده و راه ورود هواپیما به کشور را هموارتر کرد.