بایدها و نبایدهای تولید واکسن

محمدرضا منجذب

طی روزهای اخیر ارزیابی‌های تحلیلی متعددی در خصوص چرایی گران بودن قیمت واکسن تولید داخل در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها به راه افتاده است. برخی افراد با مقایسه قیمت برخی برندهای تولید واکسن خارجی و مقایسه آن با نرخ تولید واکسن در داخل کشورمان این‌طور نتیجه‌گیری می‌کنند که قیمت تولید واکسن در ایران در مقایسه با سایر کشورها بالاست، بنابراین باید در اصل تولید واکسن داخلی تجدیدنظر کرد. اما واقعیت آن است که تولید واکسن اساسا از جمله موضوعات راهبردی است که مستقیما با سلامت عمومی ایرانیان سروکار دارد و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت در خصوص آن کاملا منطقی است. بنابراین پیش از هر تحلیلی ضروری است قدردانی ویژه‌ای داشته باشم از همه فعالان حوزه سلامت و مجموعه دست‌اندرکاران حوزه بهداشت و درمان کشور که در وضعیت دشوار تحریمی تمامی تلاش خود را به کار گرفتند تا ابتدا در مواجهه با ویروس کرونا از سلامتی مردم صیانت کنند و در وهله بعدی نیز زنجیره تولید واکسن داخلی را راه‌اندازی کردند. در حال حاضر ایران در زمره 9قدرت جهانی قرار دارد که تولیدکننده واکسن این ویروس مهلک است. بدون تردید ایجاد یک چنین زنجیره تولیدی به خودی‌خود یک افتخار محسوب می‌شود و باید از این تلاش‌ها حمایت کرد. از سوی دیگر باید دید از منظر اقتصادی چرا قیمت تمام شده محصول تولیدی در ایران به نسبت سایر کشورها بالاست؟ چه گزاره‌هایی باعث این افزایش قیمت است و چگونه می‌توان این پروژه تولیدی را با قیمت‌هایی به مراتب پایین‌تر اجرایی کرد؟ در واقع پرسش کلیدی آن است که چرا قیمت تمام شده واکسن تولید شده در ایران 5برابر بیشتر از سایر کشورهای تولیدکننده است؟ برای دستیابی به پاسخ این پرسش ضروری است، موضوع از منظر تحلیلی و با مد نظر قرار دادن مجموعه عوامل اقتصادی و توام با استدلال منطقی بررسی و نقاط قوت و ضعف مشخص شوند. پاسخ ساده به این پرسش آن است که مانند بسیاری از اقلام دیگر کشور ما مزیت نسبی در تولید این کالا ندارد. موضوعی که باعث شده، هزینه تولید واکسن در ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها بالا باشد. نداشتن مزیت نسبی یعنی نسبت به دیگر کشورهای تولید‌کننده، هزینه تولید کشورمان به مراتب بالاتر است و توان رقابتی در تولید این محصول هنوز ایجاد نشده است. در این شرایط پرسش دیگری که مطرح می‌شود آن است که اساسا چه ضرورتی وجود دارد، در حوزه‌ای که مزیتی برای تولید آن وجود ندارد، اقدام به ایجاد زنجیره تولیدی شود؟ آیا راهکار عاقلانه‌تر این نیست که ایران هم دست به واردات این محصول استراتژیک بزند؟ البته این منطق در مورد کالاهای غیرعمومی مطرح است و کاملا نیز قابل دفاع است. اما در خصوص برخی اقلام استراتژیک و راهبردی یک چنین منطقی کارساز نیست. 

متاسفانه شرایط اقتصادی و غیراقتصادی کشورمان به گونه‌ای است که ایران باید به دورنمای آینده فکر کند و برترین احتمالات را پیش‌بینی کند، بدین لحاظ عقل و منطق حکم می‌کند کالاهای عمومی را خودمان تولید کنیم. کالاهای عمومی کالاهایی در اقتصاد هستند که تولید آن ضروری است ولی مصرف‌کننده ترجیحات خود را آشکار نمی‌کند و میزان مصرف خود را اظهار نمی‌کند. مانند دفاع از مرزهای کشور، حفظ امنیت داخلی و شهرها، واکسیناسیون عمومی، و... در این شرایط منطق اقتصادی حکم می‌کند دولت متولی تولید و توزیع این قبیل کالاها و خدمات شود. البته همین منطق می‌گوید تولید باید به سمت بهینه و مزیت نسبی در بلندمدت حرکت کند، تا حتی صادر هم بشود و منبع درآمدزایی در آینده باشد. اما چرا ما در تولید واکسن مزیت نسبی نداریم؟ پاسخ آن واضح است: نبود تکنولوژی‌های برتر، پایین بودن بهره‌وری تولید در کشور، هزینه بالاسری بسیار بالا از جمله هزینه مدیریت و.... بخشی از مشکلات بالا نیز از نبود تعامل بالا، مستمر و قوی با دنیا به ویژه کشورهای با فناوری برتر شکل گرفته است. هزینه این عدم تعامل بنیادی، در همه مراتب تولید چه کالاهای خصوصی مانند خودرو و چه کالاهای عمومی مانند واکسن بروز دارد.