طالبانیسم و اقتصاد
دورنمای تجارت در شرق
سرنوشت صادرات به افغانستان
سخنگوی گمرک ایران از تجار خواست فعلا به مرز دوغارون مراجعه نکنند
زهرا سلیمانی| در شرایطی که موضوع پیش روی طالبان در افغانستان هر روز ابعاد و زوایای بیشتری پیدا می‌کند و تحلیلگران تلاش می‌کنند تا ابعاد سیاسی، اجتماعی، نظامی و... تحولات این کشور را ارزیابی کنند، به نظر می‌رسد مهم‌ترین دستور کار طالبان برای تثبیت حضورشان در افغانستان تسلط بر گلوگاه‌های اقتصادی و بازرگانی در مناطق مرزی است. بعد از تسلط نیروهای طالبان بر گذرگاه‌هایی در مرز تاجیکستان و ازبکستان، خبرگزاری ایرنا عصر روز پنجشنبه (17 تیر) خبر داد که نیروهای طالبان گمرک اسلامقلعه در مرز هرات با ایران را به تصرف خود در آورده‌‌اند. ساعاتی بعد از انتشار این خبر و در شرایطی که فعالان اقتصادی و رسانه‌ها به دنبال تاثیر این تحرکات بر مناسبات اقتصادی ایران و افغانستان بودند، مسوولان گمرک ایران خبر دادند که به دلیل تحولات اخیر در افغانستان، تجارت ایران با این کشور در مرز «دوغارون» و «ماهیرود» متوقف شده است. روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک ایران، گفته که از عصر پنجشنبه و «متاثر از تحولات صورت گرفته در افغانستان در اسلامقلعه ولایت هرات در نزدیک مرز مقابل دوغارون خراسان‌رضوی و بندر ابونصر فراهی در ولایت فراه افغانستان در مقابل مرز ماهیرود در خراسان‌جنوبی، روند تجارت کشور با افغانستان متوقف شد.» لطیفی از تجار و بازرگانان خواسته است تا «اطلاع ثانوی» از ارسال محموله‌های تجاری خود به مرزهای «دوغارون» و «ماهیرود» خودداری کنند. با اعلام متوقف شدن داد و ستد با افغانستان اما بسیاری از فعالان اقتصادی و بازرگانان ایرانی به دنبال روشن شدن چشم‌انداز پیش روی فعالیت‌های اقتصادی میان دو کشور پس از تحولات سیاسی اخیر در افغانستان هستند. براساس گزارش‌های اعلام شده از سوی گمرک ایران میزان صادرات ایران به افغانستان اعداد و ارقامی حول و حوش 4 میلیارد دلار را در بر می‌گیرد و از سوی دیگر افغانستان نیز بین 50 تا 60 میلیون دلار صادرات به ایران دارد. فرش ماشینی، مواد غذایی، کفش و محصولات چرمی بیشترین اقلام صادراتی ایران را به افغانستان تشکیل می‌دهد. براساس اعلام سخنگوی کمرگ در حال حاضر مرز کیلک در استان سیستان و بلوچستان برای تداوم صادرات به افغانستان باز است و بازرگانان ایرانی از طریق این مرز می‌توانند اقلام موردنظر خود را وارد افغانستان کنند. ایران و افغانستان ۳ گمرک مرزی با یکدیگر دارند که بنا به برخی گزارش‌ها هم‌اکنون ۲ گمرک مرزی به دست نیروهای طالبان افتاده است.
تبعات خروج امریکا از افغانستان
بعد از خروج رسمی ایالات متحده و کشورهای اروپایی از افغانستان و مشخص شدن برنامه امریکا برای عدم ارسال نیروی به افغانستان، طالبان با سرعت بیشتری در حال گسترش دامنه نفوذ خود در افغانستان است. دیروز جو بایدن، رییس‌جمهوری ایالات متحده در پاسخ به منتقدانش برای ترک افغانستان و تبعات خروج از افغانستان برای مردم این کشور گفت: «بگذارید از آنهایی که می‌خواهند ما در افغانستان بمانیم سوال کنم چند نفر دیگر، چند هزار دختر و پسر امریکایی دیگر را باید به خطر بیندازیم؟ آیا دختر و پسر خودتان را می‌فرستید؟ پس از ۲۰ سال، یک تریلیون دلار صرف آموزش و تجهیز صدها هزار نیروی امنیتی و دفاعی افغانستان شد. ۲۴۴۸ امریکایی کشته و 7220نفر دیگر زخمی شدند.» بایدن در ادامه تاکید کرد: «نسل دیگری از امریکایی‌ها را به جنگ افغانستان نمی‌فرستم آن‌هم بدون انتظار منطقی برای دستیابی به نتیجه متفاوت.» از سوی دیگر بعد از بی‌نتیجه بودن مذاکرات گروه‌های مختلف افغانستانی از روزهای پایانی هفته مذاکراتی در تهران میان گروه‌های مختلف اثرگذار در صحنه افغانستان در جریان است که این گفت‌وگوها با استقبال کشورهای امریکا و اروپا مواجه شده است. در نشست تهران که بعد از شکست جلسات، دوحه، مسکو و... برگزار شد، هیات‌های نمایندگی افغان در بیانیه پایانی نشست که در ۶ بند تنظیم شده، از اقدام ایران در برگزاری نشست تهران تشکر کردهاند. امضاکنندگان این بیانیه در بند پایانی نوشته‌اند: «هر دو جانب حملاتی را که خانه‌های مردم، ادارات، مساجد و بیمارستان‌ها را هدف قرار داده و باعث تلفات می‌گردند و همچنان تخریب موسسات عمومی را به شدت محکوم کرده و خواستار مجازات عاملان آن می‌گردند.» بسیاری از تحلیلگران این نوع تحرکات ایالات متحده در رها کردن متحدانش در نقاط مختلف جهان را مسبوق به سابقه ارزیابی کردند و بخش قابل‌توجهی از تحولات این کشور را ناشی از رفتارهای امریکا ارزیابی کردند.
واکنش امریکا به میزبانی ایران
بعد از به بن‌بست رسیدن نشست‌های مختلف بین‌المللی با موضوع افغانستان به نظر می‌رسد نشست تهران که با هدف گفت‌وگو میان گروه‌های مختلف اثرگذار در این کشور بر پا شده است، نشانه‌های روشنی از توفیق را همراه خود دارد. نشستی که از عصر روز چهارشنبه با صحبت‌های ظریف آغاز شد و با گفت‌وگوهای نمایندگان مقامات دولتی افغانستان و نمایندگان طالبان ادامه پیدا کرد. ظریف با انتشار توییتی که حاوی عکس‌هایی از این دیدار بود، نوشت: میزبان نشستی مهم در زمانی حساس و با حضور هیات‌های عالیرتبه افغانستانی بودم. امروز مردم افغانستان می‌توانند بدون مداخله و تحمیل خارجی برای آینده خود تصمیم بگیرند. ایران همراه با کشورهای منطقه پشتیبان کوشش رهبران افغانستان در مسیر صلح، آرامش و پیشرفت برای همه مردم افغانستان است. از سوی دیگر اما، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا با استقبال ضمنی از اقدام ایران در میزبانی نشست بین گروه‌های افغانی گفت: «همسایگان افغانستان باید نقشی سازنده ایفا کنند. آنچه ایران با میزبانی چنین نشستی می‌خواهد انجام دهد، می‌تواند واقعا سازنده باشد. باید نتیجه را در آینده دید.» او با یادآوری مذاکرات دوحه، پایتخت قطر و در تهران افزود: «این چیزی است که ما همیشه درباره همسایگان افغانستان و کشورهای منطقه گفته‌ایم. آنها هم سهمی در آینده افغانستان دارند و باید از نفوذشان در مسیری مثبت و برای حمایت از صلح استفاده کنند.» پرایس درباره درگیری‌های اخیر نیز گفت: «هر دولتی که با زور سلاح در افغانستان به قدرت برسد، مشروعیت و حمایت نخواهد داشت، نه از طرف جامعه بین‌الملل و نه از طرف مردم افغانستان.»
در همین خصوص فرمانده قرارگاه منطقه شمال شرق ارتش در بازدید از مرزهای شرقی کشور و مرز دوغارون در شهرستان تایباد گفت: نیروهای زمینی ارتش در قالب تیپ‌های متحرک هجومی در سراسر نوار مرزی شمال شرق و شرق کشور مستقر هستند و با همه قوا در حال پاسداری از مرزهای ایران اسلامی هستند و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست. به گزارش روابط عمومی قرارگاه منطقه شمال‌شرق ارتش، سرتیپ رضا آذریان تاکید کرد: مردم عزیز مطمئن باشند با کوچک‌ترین تهدیدی ما با قدرت از مرزها دفاع خواهیم کرد و اجازه نخواهیم داد کمترین خللی در امنیت پایدار مرزهای جمهوری اسلامی ایران ایجاد شود.
افزایش دامنه‌های صادرات به افغانستان
هر چند در ساعات ابتدایی انتشار خبر تسلط طالبان بر گذرگاه مرزی اسلامقلعه از سوی مقامات گمرک ایران اعلام شد که روند تجارت در این نقطه مرزی متوقف شده اما ارزیابی‌های تحلیلی نشان می‌دهد که حضور طالبان باعث کاهش روند تجارت دو کشور نخواهد شد. روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک ایران در گفت‌وگو با خبرنگاران با اشاره به اینکه بخش‌هایی از افغانستان دراختیار طالبان قرار گرفته است، گفت: «تجارت ایران با افغانستان، سال گذشته نیز که برخی ولایات افغانستان درگیری‌هایی بین دولت مرکزی و گروه‌های مختلف از جمله طالبان داشتند و از کنترل دولت قانونی کابل خارج می‌شدند هم نسبت به سال ۹۸ نه تنها کاهش نداشت بلکه با افزایش اندکی نیز همراه بود. این درحالی است که به واسطه محدودیت‌های ناشی از کرونا و آتش‌‌سوزی در گمرک اسلامقلعه انتظار می‌رفت که با کاهش میزان تجارت روبه‌رو باشیم. با این حال، براساس آمار سه ماهه تجارت ایران، کماکان افغانستان در لیست پنج شریک تجاری اول ایران قرار دارد و سال گذشته با این کشور دو میلیارد و 300 میلیون دلار صادرات داشتیم.» دبیر شورای اطلاع‌رسانی گمرک در ادامه با نگاهی به آمار سه ماهه امسال و سال گذشته افزود: «صادرات ایران به افغانستان در سه ماهه نخست سال ۹۹، یک میلیون و ۴۷۲هزار تن به ارزش ۴۹۵ میلیون دلار بود. این آمار در سه ماهه نخست سال جاری به یک میلیون و ۳۸۶ هزار تن به ارزش ۵۷۰ میلیون دلار رسید که نشان می‌دهد باوجود کاهش ۵درصدی وزنی با افزایش 15درصدی در ارزش روبه‌رو بودیم.»
اقدامات مسلحانه به نزدیکی گمرکات کشیده شد
در ادامه لطیفی در پاسخ به این پرسش که آیا پررنگ شدن نقش طالبان در افغانستان در تجارت بین دو کشور اثرگذار خواهد بود، گفت: «سازمان‌ها و نهادهای مستقر در مرز هم پلان‌های مختلفی را درخصوص تحولات افغانستان پیش‌بینی کردهاند. با وجود پیشروی‌های طالبان در افغانستان، اما تجارت ایران با این کشور هنوز متاثر نشده است و امیدواریم در آینده نیز اثر منفی نگذارد. در مرز ماهیرود گفته می‌شود که تا چند کیلومتری گمرک ابونصر فراهی درگیری‌هایی اتفاق افتاده و در چند کیلومتری مرز دوغارون و اسلامقلعه به سمت هرات نیز اقدامات مسلحانه‌ای رخ داده است، اما این موارد تاکنون بر تجارت دو کشور اثرگذار نبوده است. به دلیل اشتراکات فرهنگی، تاریخی و زبانی، جمهوری اسلامی همیشه از گفت‌وگوهای افغان-افغان یا داخلی این کشور برای حل مشکلات حمایت کرده و امیدواریم شاهد صلح و ثبات و امنیت پایدار، براساس خواسته‌های مردم افغانستان باشیم.» او با بیان اینکه برخی تجار و رانندگان در برخی گذرگاه‌ها به دلیل تسلط طالبان در مسیر مجبورند قوانین و بخشنامه‌های طالبان را اجرا کنند، تصریح کرد: «در برخی گذرگاه‌ها طالبان برای عبور کالاها قوانینی گذاشته‌‌اند و تجار نیز برای آنکه این کالاها بتواند وارد ولایت‌های داخلی افغانستان شود و مشکلی رخ ندهد، این قوانین را رعایت می‌کنند. به طور مثال حداکثر بارگیری در گمرک ابونصر فراهی، ۵۰ تن اعلام شده و نباید بیش از این میزان باشد که از دهم ماه مبارک رمضان امسال اعمال شده و این موضوع ظاهرا توسط گروه طالبان اعلام شده است.» سخنگوی گمرک با اشاره به اینکه مقررات در سایر مرزها متفاوت است، افزود: «در مرز میلک به دلیل آنکه پل مرزی ایران تحمل عبور بیش از ۲۵ تن کالا را ندارد، جمهوری اسلامی ایران اجازه نمی‌دهد کالا بیش از این میزان از پل عبور کند. در مرز دوغارون به اسلامقلعه نیز کالاهایی که بارگیری می‌شود تا ۴۰ تن است که به سمت هرات افغانستان جابه‌جا می‌شود و فعلا مشکلی در تجارت وجود ندارد.»
روابط تجاری ایران و افغانستان با حضور طالبان بیشتر شد
احمد فرخی یکی از فعالان اقتصادی ایران در افغانستان با بیان اینکه هیچ‌گونه مشکلی در روند فعالیت تجار در افغانستان رخ نداده است، گفت: «این دفعه اول نیست که طالبان بر افغانستان تسلط پیدا کرده است. در ادوار گذشته دولت دست آنها بود. چه طالبان بر سر کار باشد چه هر حاکمیت دیگری، افغانستان نیازمندی‌هایی دارد که جز از همسایه خود که ایران است، نمی‌تواند آن نیازمندی‌‌ها را تامین کند.» این فعال حوزه حمل و نقل ریلی شرق کشور به نکته جالبی در روابط تجاری ایران و طالب‌ها اشاره کرده و افزود: «حتی در زمانی که طالبان در حکومت مرکزی مستقر بود و ارتباط آنها با کشورهای دیگر سخت بود، ارتباط اقتصادی آنها با ایران بهتر و بیشتر هم بودم.» او در گفت‌وگو با بوسان با بیان علت آنکه ارتباط اقتصادی ایران و افغانستان در زمان حضور طالبان بهتر بود، تصریح کرد: «این ارتباط به دو دلیل بهبود می‌‌یافت؛ نخست آنکه طالبان توان اینکه خارج از مرزهای خود فعالیت اقتصادی داشته باشند، نداشتند و دوم آنکه تجار سایر کشورها نیز به دلیل ناامنی و جنگ‌های داخلی در این کشور، با طالبان همکاری نمی‌کردند.» به گفته این تاجر ایرانی، هر حکومتی که در افغانستان مستقر باشد، تاثیر منفی روی روابط اقتصادی این کشور با ایران خواهد گذاشت، زیرا طالبان هرگز به عرصه اقتصادی ورود نکرده و همواره بر سهم‌‌گیری خود تاکید می‌کند. علیرضا شبانی، یکی از فعالان اقتصادی ایرانی نیز در همین خصوص می‌گوید: «فعالیت اقتصادی من هم در دوغارون و هم در ماهیرود است، اما در هر دو مرز هم مشکلی در این زمینه وجود ندارد.» شبانی با بیان اینکه در گذشته نیز بخشی از افغانستان در دست طالبان بود و حتی مدتی دولت مرکزی را دراختیار داشتند، اما هیچ‌گاه روابط تجاری ایران و افغانستان از این موضوع متاثر نشد و بعید می‌دانم مشکلی برای روابط تجاری دو کشور در آینده حادث شود.» این فعال اقتصادی معتقد است که مناسبات ارتباطی و اقتصادی ایران و افغانستان در امتداد تاریخ بسیار ریشه‌دار است و تحولات سیاسی و اجتماعی و آیند و روند گروه‌های مختلف سیاسی تاثیری در این مناسبات ریشه‌دار نخواهد داشت.
