تشنگی بر مدار بی‌تدبیری
گلی ماندگار|
نبود یا کمبود آب یعنی نبود زندگی، یعنی نابودی اقتصاد، یعنی از حرکت ایستادن چرخ‌های تولید و یعنی بحرانی شدن شرایطی که همین الان هم چندان رو به راه نیست و قطار زندگی مردم این سرزمین پر شتاب و راهور نیست. حالا که شرایط اقتصادی و معیشتی بسیار تلخ و گزنده شده، حالا که بیماری هر روز شمار قابل توجهی از مردم را به کام مرگ می‌کشاند، خشکسالی نیز دردی است بر روی تمام دردها. خشکسالی حالا از شمال، جنوب، شرق و غرب به پایتخت رسیده است، شهری با بیش از 20 میلیون نفر جمعیت فعال. شهری که با مشکلاتی مانند آلودگی هوا هم سال‌هاست که دست و پنجه نرم می‌کند و این روزها کمبود آب به یکی دیگر از مشکلات این کلان‌شهر تبدیل شده است. خشکسالی چند سالی است که آرام آرام کل ایران را در بر گرفته، از جنوب کشور و خشک شدن تالاب‌ها و رودها تا شمال کشور که زمانی پر آب‌ترین روزهای خود می‌گذراند و حالا با کمبود آب مواجه است، تهران اما با وجود آن همه قنات و سفره‌های آب زیرزمینی که دیگر خبری از آنها نیست و فرونشست گاه و بیگاه زمین در این کلان‌شهر هم نشان از تمام شدن این سفرهای آبی دارد، قرار است با روزهای سختی مواجه شود. کمبود آب در تهران می‌تواند به مشکلی بزرگ و لاینحل تبدیل شود اگر مسوولان زودتر فکری به حال آن نکنند و با مدیریت درست ذخایر آبی چاره‌ای برای آن نیندیشند. کم آبی در پایتخت تنها به نبود آب خلاصه نمی‌شود، کمبود آب در این کلان‌شهر یعنی از بین رفتن پوشش گیاهی، نابود شدن حیات وحش، از بین رفتن کشت و کارهایی که در اطراف تهران انجام می‌شود و منبع درآمد تعداد قابل توجهی از افراد. خشکسالی در تهران یعنی کاهش سطح رویش گیاهی و ... اما خطرناک‌تر از همه فرونشست زمین در تهران و شهرها و محله‌های اطراف آن است. مشکلی که حالا بیشتر شهرهای کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و در جاهایی مانند اصفهان و تهران بیش ازبقیه شهرها نمود داشته است. در این کلان‌شهر هر فرونشست زمین می‌تواند با فاجعه‌ای غیر قابل جبران ختم شود، از آنجایی که گسل‌های فعال زیادی در تهران وجود دارند، مساله زلزله هم یکی دیگر از مشکلاتی است که این شهر را تهدید می‌کند. خلاصه که خشکسالی تهران عواقب خطرناکی را در پی خواهد داشت. این در حالی است که سازمان هواشناسی هم چندی پیش از پاییز کم بارشی خبر داد که قرار است مهر تاییدی بر خشکسالی حاکم بر کشور باشد و به این ترتیب اگر مدیریت و صرفه جویی در مصرف آب در دستور کار مردم و مسوولان قرار نگیرد معلوم نیست تا چه مدت می‌توانیم در برابر این کم آبی و بی‌آبی مقاومت کنیم. همین الان هم بسیاری از شهرها و استان‌های کشور با کمبود جدی آب مواجه‌اند و تهران هم نمی‌تواند از این قاعده مستثنی باشد.
نیاز به برنامه جامع مدیریت آب
رییس اداره مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق اداره کل محیط زیست استان تهران با بیان اینکه به تدوین یک برنامه جامع مدیریت آب نیاز است، گفت: لازم است چند دستگاه همکاری کنند و در نهایت در سطح سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی یک برنامه جامع برای کنترل این وضعیت تدوین شود. هفته گذشته فهرستی از ۲۰ مشکل استان تهران بر اساس یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شد که دومین مشکل این استان قرارگیری در پهنه‌بندی خشکسالی شدید و بسیار شدید بود. امیرعباس احمدی در این باره اظهارکرد: وضعیت خشکسالی به‌طور قطع بر شرایط طبیعی مناطق چهارگانه محیط زیستی تهران تاثیرگذار خواهد بود. خشکسالی‌های دوره‌ای که به‌طور طبیعی ممکن است رخ دهد و تبعات منفی برای این مناطق داشته باشد مثل کمبود آب برای حیات وحش، کاهش سطح رویش گیاهی، تغییر در زمان بذردهی و رویش گیاهان. طبیعت خود را با این شرایط طی میلیون‌ها سال وفق داده است اما عواملی در کنار این خشکسالی ممکن است تاثیرات منفی بر طبیعت داشته باشد که ما هنوز خودمان را به عنوان بهره‌بردار از این مناطق یا ساکنان این منطقه وفق نداده‌ایم. او در ادامه گفت: کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین بیشتر در جنوب غرب تهران وجود دارد و در این مناطق مدیریت آب حرف اول را می‌زند؛ چه در زمینه مدیریت آب شرب و چه در زمینه مدیریت روان‌آب و سیستم جمع‌آوری فاضلاب، برگشت استفاده مجدد از این آب و تامین آب بخش کشاورزی. احمدی با بیان اینکه بیشترین آبی که در تهران مصرف می‌شود در بخش کشاورزی و شرب است، اظهارکرد: در شرایط خشکسالی شدید و بسیار شدید استان تهران باید مدیریت خاصی در حوزه آب داشته باشد. ما نباید به‌شدت سال‌های گذشته متکی به منابع آب زیرزمینی برای تامین آب مورد نیاز باشیم.
ضرورت کنترل مهاجرت به پایتخت
وی با اشاره به اینکه چند فاکتور باید دست به دست هم دهد تا برنامه مدیریت جامع آب در شرایط خشکسالی تهران شکل بگیرد، گفت: کنترل مهاجرت به تهران یکی از این فاکتورهاست. جمعیت کنونی تهران چند برابر ظرفیت اکولوژیک آن است. مطالعات مرکز پژوهش‌های مجلس نیز نشان می‌دهد که بر اساس جمعیت و منابع، ظرفیت برد اکولوژیک تهران حد مشخصی دارد و الان جمعیت از این حد فراتر رفته و برد اکولوژیک در حال کوچک‌تر شدن است به‌گونه‌ای که به یک پنجم تا یک دهم هکتار رسیده و نشان‌دهنده کاهش توان ظرفیت برد اکولوژیک است.
رییس اداره مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق اداره کل محیط زیست استان تهران با اشاره به موضوع فرونشست زمین و گرد و غبار اظهار کرد: در جلساتی که با وزارت نیرو داشتم موضوع پلمب برخی چاه‌های غیرمجاز آب مطرح شد چون برداشت از این آب‌ها به فرونشست زمین کمک می‌کند. از سوی دیگر برخی از حوضه‌های آبی استان در صورت خشک شدن می‌توانند به کانون گرد و غبار تبدیل شوند و خطراتی را برای تهرانی‌ها ایجاد کنند. به عنوان نمونه تالاب بندعلی خان یک تالاب فصلی است. هر چه که میزان فاضلاب، بارش باران و برف بیشتر باشد، سطح تالاب وسیع‌تر خواهد شد و می‌تواند پناهگاه حیات وحش و پرندگان مهاجر باشد همچنین نفود آب به زیر این تالاب بیشتر می‌شود و می‌تواند در کنترل سیلاب هم بهتر عمل کند. او اضافه کرد: هر چه در سطح حوضه آبریز ساخت و ساز بیشتر انجام شود، به‌طور قطع ورودی و دریافت آب کم می‌شود این درحالی است که با توجه به افزایش جمعیت تهران حوضه‌های آبریز دچار تغییر کاربری شده‌اند و بر اساس تصویرهای ماهواره‌ای این تغییرات روز به روز گسترده‌تر شده است و تنها در مکان‌هایی که ساخت و ساز به علت شرایط طبیعی دشوار بوده است، این تغییرات رخ نداده است.
لزوم کنترل ساخت و ساز در تهران
به گفته احمدی در حال حاضر تبخیر آب پشت سدهای تهران خیلی بالاست. این وضعیت موجب خارج شدن آب از دسترس می‌شود بنابراین لازم است تصمیماتی در زمینه مدیریت بحران برای کنترل ساخت و ساز و مدیریت آب و خاک اتخاذ شود.
طرح آمایش استان تهران اجرا شود
او در ادامه گفت: موضوعات مربوط به خشکسالی را باید در سطح آمایشی ببینیم. طرح آمایش استان تهران باید با وجود گذشت سال‌ها باید اجرایی شود هرچند بخشی‌هایی از آن دیگر قابلیت اجرایی ندارد. طرح آمایش کمک می‌کرد تا بسیاری از مواردی که نیاز به بارگذاری در سطح تهران نباشد در نقاط دیگر کشور به فعالیت بپردازند.
احمدی با اشاره به ضرورت توجه به موضوع احیای رودخانه‌ها همانند تالاب‌ها اظهارکرد: دو سال گذشته طرح مطالعاتی درباره نیاز آبی زیستی رودخانه جاجرود داشتیم. این مطالعات انجام شده و در شورای آب وزارت نیرو در دست بررسی و اقدام است و قرار است حق‌آبه زیستی این رودخانه تامین شود تا حداقل شرایط طبیعی خود را در بدترین شرایط خشکسالی را حفظ کند. رییس اداره مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق اداره کل محیط زیست استان تهران افزود: تهران جمعیت عظیمی دارد که معادل یک کشور و ۱۲ میلیون نفر است. امروز اولویت اول در استان تامین آب شرب است. او با بیان اینکه خشکسالی می‌تواند بر کشاورزی و صنعت تاثیر داشته باشد، گفت: لازم است به چرخه آب توجه کنیم و آبی که برای کشاورزی و صنعت استفاده و به فاضلاب تبدیل و بازچرخانی شود. احمدی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به تغییر کاربری اراضی تهران اشاره و اظهارکرد: بیشتر اراضی اطراف تهران دچار تغییر کاربری و تبدیل به ویلا شده‌اند. در نتیجه خشکسالی این منطقه تشدید شده و زمینه ایجاد مخاطراتی چه در بخش حفاظت از حیات وحش و چه در بخش خیزش گرد و غبار شده است. او با اشاره به تاثیر خشکسالی بر مناطق حفاظت‌شده تهران گفت: هر چه قدر سطح آب در رودخانه‌هایی کم شود که تامین‌کننده زیستگاه‌های آبی ما هستند، مشکلات ناشی از خشکسالی بیشتر دیده خواهد شد. امروزه برای حفاظت از زیستگاه خشکی تلاش می‌کنیم علوفه مورد نیاز را تامین کنیم و تلمبه‌های بادی و آبی بزنیم و آب را با تانکر آب انتقال دهیم. رییس اداره مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق اداره کل محیط زیست استان تهران ایجاد کانون‌های گرد و غبار را از تبعات خشک شدن زیستگاه‌های آبی استان ذکر کرد. احمدی در پایان با اشاره به تلاش‌های انجام شده برای مدیریت خشکسالی تهران گفت: اخیرا در زمینه برنامه‌ریزی حوضه آبریز تهران و البرز جلسه‌هایی برگزار شد و برنامه‌هایی را در دست کار دارند تا تغییراتی در سطح آب‌ها شود علاوه بر آن با اداره کل منابع طبیعی استان تهران در زمینه مدیریت حوضه آبخیز همکاری می‌کنیم و اقداماتی در زمینه ایجاد سدهای سنگی بتونی، احیای پوشش گیاهی در مناطق کویری با کاشت «تاغ» انجام شده است. هرچند که شیوع ویروس کرونا و کاهش اعتبارات بر بسیاری از پروژه‌ها سایه انداخته است.
