سایه ترسناکی که قربانی هم می‌گیرد
دو دهه‌ای می‌شود که هر سال همزمان با آغاز فصل سرد، مهمان شهرهای بزرگ و پرجمعیت کشور می‌شود و سایه ترسناک و بدشگونش نه‌تنها نفس‌ها را به شماره می‌اندازد بلکه حالا با قدرتی بیشتر نشان داده که می‌تواند قربانی هم بگیرد.
معضل آلودگی هوا آنقدر بزرگ و پرمخاطره است که همیشه و به ویژه در آغاز فصول سرد، کانون اخبار و گزارشات در کشور شود، خاصه اگر شهرهای مبتلا به این پدیده، پرجمعیت و صنعتی باشند. تهران، کرج، اصفهان، اراک، مشهد، اهواز، تبریز و چند کلان‌شهر دیگر از جمله سابقه داران معضل آلودگی هوا و عبور از وضعیت سالم هستند که حتی در برخی موارد هوا به وضعیت هشدار و خطرناک هم رسیده‌اند. ناصر امانی عضو شورای شهر تهران دوم آذر در تذکر پیش از دستور خود در جلسه علنی این شورا با اشاره به وضعیت آلودگی هوا در پایتخت گفت: مساله آلودگی هوا در تهران با جلسه و تشکیل ستاد حل نمی‌شود و آلودگی هوای تهران عمدتا ناشی از ترافیک و تحرک وسایل نقلیه است چراکه ۴۰ میلیون موتورسیکلت آلاینده و ۱۰۰ هزار کامیون در تهران تردد می‌کنند. البته پیش از آغاز همین جلسه نیز مهدی چمران، رییس شورای شهر تهران، گفته بود که هنوز مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور کامل باز نشده‌اند، قطعا اگر باز شوند حداقل ۲۰ درصد به ترافیک خودرویی اضافه خواهد شد. مالک شریعتی نیاسر، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز در نخستین روز آذرماه تاکید کرد که واحدهای صنعتی اطراف تهران، خودروها و موتورسیکلت‌های غیر استاندارد و سوخت‌هایی که به صورت ناقص می‌سوزند، در تشدید آلودگی هوا به ویژه در شهر تهران موثر هستند.
معضل آلودگی تنها مختص به تهران نیست
معضل آلودگی تنها مختص به تهران نیست؛ شهنام اشتری، رییس حفاظت محیط زیست تبریز دوشنبه شب، یکم آذرماه در گفت‌وگوی خبری صداوسیما با اشاره به تشدید روند آلودگی شهر طی روزهای اخیر، گفت: بازگشت سوخت گاز به نیروگاه تبریز، به تنهایی نمی‌تواند هوای آلوده شهر را سالم کند و در این راستا نیازمند همراهی مردم هستیم و طرح ترافیکی زوج و فرد نیز همچنان در تبریز ادامه دارد. آسیه آقایی، کارشناس پیش بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان وضعیت هوای بسیار ناسالم را برای روزهای چهارشنبه و پنجشنبه این هفته پیش بینی کرد و گفت: شاخص‌های کیفیت هوا در این دو روز به ۲۰۰ و بسیار ناسالم می‌رسد، مگر اینکه تمهیداتی برای کاهش تولید آلاینده‌ها پیش بینی شود تا شاخص کیفیت هوا در همان اعداد ناسالم برای عموم باقی بماند. روز گذشته نیز صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا گفت: از ۳ آذرماه تا اواسط هفته آینده در غالب شهرهای صنعتی و پرجمعیت افزایش غلظت آلاینده‌های جوی و کاهش کیفیت هوا پیش‌بینی می‌شود. هرچند عمده علل آلودگی هوا برای همگان مشخص و معلوم است اما نظرات مسوولان گاهی در این رابطه متفاوت و جالب به نظر می‌رسد. فرزاد مخلص الائمه،
استاندار استان مرکزی، ۲۵ آبانماه ۱۴۰۰ در جلسه کارگروه کاهش آلودگی هوا و گرد و غبار، گفت: ریشه اصلی مشکلات زیست محیطی تعارض منافع است، زمانی که بین منافع سازمان‌ها و شرکت‌ها و اشخاص و منافع مردم تعارض بروز کند، محیط زیست دچار آسیب می‌شود. یا اینجا که مهدی چمران، عضو شورای شهر تهران و رییس شورای ششم، پیش از آغاز بیست و ششمین جلسه علنی شورا می‌گوید که در خصوص ترافیک و آلودگی هوا متاسفانه چیز جدیدی نداریم که به مردم بگوییم. او همه تقصیرها را به گردن دولت‌های پیشین انداخته و ادامه می‌دهد: نتیجه کم‌کاری یا کار نکردن، نخریدن واگن برای مترو، نگرفتن اتوبوس یا در حقیقت ندادن اتوبوس توسط دولت‌های دو دوره گذشته آن چیزی است که امروز مشاهده می‌کنیم.
رشد جمعیت در کلان‌شهرها
اما رشد جمعیت در کلان‌شهرها و به دنبال آن افزایش مصرف، همیشه علت اصلی و گزینه روی میز بیانات مسوولان بوده است. چندی پیش داریوش گل علیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود که سرانه مصرف انرژی ما سه برابر دنیاست و ۹۷ درصد این انرژی نیز از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود. همچنین محمدرضا جولایی، مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز در ارتباط تصویری با برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری سه شنبه شب شبکه دو سیما تاکید کرد: نسبت به پارسال در همین زمان، حدود ۵۰ میلیون متر مکعب در روز، افزایش مصرف در بخش خانگی را تجربه کردیم که معادل تولید دو فاز پارس جنوبی است. جولایی گفت: از حدود 800 میلیون متر مکعب گازی که در 24 ساعت گذشته به شبکه سراسری تزریق شد، حدود 520 میلیون متر مکعب در بخش خانگی مصرف شده و بقیه مربوط به نیروگاه‌ها و صنایع است. البته مشکل آلودگی هوا به همین جا ختم نمی‌شود، اخباری تکان‌دهنده می‌گوید که حال و هوای این مهمان هوایی، سال گذشته قربانی هم گرفته است. دکتر عباس شاهسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اول آذرماه تصریح کرد: سال گذشته در تهران به‌طور میانگین تعداد ۳۷۵۱ مرگ منتسب به مواجهه با ذرات معلق رخ داده است و همه اهالی شهر تهران هم تحت تاثیر آلودگی هوا بوده‌اند. شاهسونی اضافه کرد که بر اساس برآوردهای جهانی یک خانواده ۴ نفره در طی یک سال ۷۲ کلیوگرم ذرات معلق طی فعالیت‌های مختلفی که دارند تولید می‌کنند. پیشتر اما علت آلودگی هوا را از یک جامعه شناس فرهنگی پرسیده بودیم. علیرضا شریفی یزدی، یکی از دلایل عدم کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران را سبک زندگی ایرانیان دانست و نحوه استفاده از وسایل گرمایشی توسط مردم در فصول سرد را مورد نقد قرار داد و گفت: مصرف گاز به علت ارزانی و فراوانی، از آبان شروع شده و تا پایان فصل سرد در اردیبهشت ماه به‌طور مداوم ادامه دارد.
عدم سرمایه‌گذاری روی وسایل نقلیه عمومی
استاد دانشگاه پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی، با ابراز گلایه از عدم سرمایه‌گذاری دولتمردان بر روی وسایل نقلیه عمومی طی سه دهه اخیر خاطرنشان کرد: به جای این هدف‌گذاری، عمدتا کارخانه‌ها سرمایه خود را بر روی تولید خودروهای سواری هزینه کردند، طبیعتا با این رویکرد، میزان بسیار زیادی از انرژی فسیلی به هدر رفته و مردم به جای استفاده از وسایل نقلیه عمومی، عادت می‌کنند حتی برای کارهای جزئی از خودروی شخصی خویش استفاده کنند. وی، نکته حائز اهمیت دیگر را از بعد روانشناسی و پیرامون مبحث تفاخر تبیین کرد و افزود: خودرو در کشور ما صرفا یک ابزار نیست، بلکه سرمایه به حساب می‌آید، ولی در کشورهای دیگر چنین نیست و یک وسیله مصرفی قلمداد می‌شود که بعد از مدتی استفاده از ارزش و قیمت آن کاسته می‌شود، در حالی که در ایران علیرغم استفاده، ارزش آن نیز افزایش می‌یابد؛ اما تفاخر آنجاست که در ایران هر که خودروی بهتر داشته تفاخر اجتماعی بالاتری دارد و بالطبع گرایش استفاده از خودرو به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مصرف سوخت فسیلی در ایران روز به روز در حال افزایش است. این محقق، پژوهشگر و جامعه شناس فرهنگی با انتقاد از عملکرد نهادهای متولی گفت: در کلان‌شهر تهران یک موتورسیکلت بنزینی چهار برابر یک خودرو، هوا را آلوده می‌کند؛ ما هنوز نتوانستیم حتی موتورسیکلت‌ها را برقی کنیم تا هم آلایندگی صوتی و هم آلایندگی ناشی از سوخت‌های فسیلی کاهش پیدا کند.
سوختن سوخت‌های فسیلی
اما علل و منشأ آلودگی هوا را این‌بار از یک فوق دکترای محیط زیست و استاد دانشگاه جویا شدیم. عضو هیات علمی دانشگاه نوشیروانی بابل معتقد است: اساسا عمده منشأ آلودگی هوا در شهرها، سوختن سوخت‌های فسیلی است که نیروگاه‌ها، فعالیت‌های صنعتی و صنایع و برای تردد خودروها از آن استفاده می‌شود؛ البته در زمستان 2 فاکتور دیگر به آن اضافه می‌شود، نخست سوخت گرمایش منازل با گاز طبیعی یا نفت و دیگری پدیده وارونگی است چراکه در زمستان در شهرهایی نظیر تهران هوا دچار سکون شده و فضای محدودِ غیرمتحرک به تدریج آلوده و آلوده‌تر می‌شود. عزیر عابسی عمده دلیل آلودگی در شهرها را به ترافیک خودروها، مصرف بالای سوخت در صنایع و گرمایش خانگی نسبت داد و افزود: متاسفانه به دلیل اینکه اقلیم برخی از این شهرها فاقد تلاطم کافی است، موجب وقوع پدیده وارونگی دما شده و سرعت آلایندگی افزایش پیدا می‌کند که در نهایت به ماندگاری آلودگی هوا منجر می‌شود. عابسی در دسترس‌ترین راهکار حاضر را کاهش تردد خودروها در چنین شهرهایی دانست و تاکید کرد: اگر بناست ترددی هم باشد باید مربوط به وسایل نقلیه عمومی بوده که عمدتا برقی باشند و سوخت دیزلی نسوزانند. سوال اینجاست که چقدر خودروی برقی در شهر تهران وجود دارد یا اساسا چه تعداد خودروی با کیفیت وجود دارد؟ وی بر لزوم به کارگیری و استفاده از وسایل نقلیه دارای سوخت باکیفیت و با راندمان مصرف بهینه تاکید کرد و گفت: آیا یک خودروی تولید داخل با راندمان مصرف 12 لیتر در 100 کیلومتر در کنار خودروی مدرنی که با چها لیتر در 100 کیلومتر حرکت می‌کند یا یک خودروی برقی قابل مقایسه است. استفاده از مترو یا وسایل نقلیه عمومی با کیفیت یا خودروهای برقی موجب می‌شود که نخست ترددهای غیرضرور کاهش یابد و دیگر اینکه‌اندک ترددها نیز آلاینده نباشند. عضو هیات علمی دانشگاه نوشیروانی بابل با اشاره به اینکه کشور ما دچار فرسودگی شده است، تصریح کرد: به ویژه در هشت سال اخیر با توجه به وجود تحریم‌ها و گرانی لوازم این موضوع چشمگیرتر و بدتر شده است، از وسایل الکترونیکی مثل لپ تاپ و تلفن همراه گرفته تا قطعه هواپیما، قطعات خودرو، لوازم نیروگاهی و غیره بسیار فرسوده‌تر از سال‌های قبل هستند چراکه به دلیل گرانی و تحریم توان واردات به کشور وجود ندارد و این موضوع علت فرسودگی است. عابسی اضافه کرد: مطابق گزارشات و اخبار در یکی دو سال اخیر به ویژه، با توجه به قیمت گزاف وسایل نقلیه، خودروی فرسوده‌ای از دور خارج نمی‌شود، حتی وسایل نقلیه قدیمی و پرمصرف و مستهلک نیز به کار گرفته می‌شوند و همه این موارد باعث آلایندگی می‌شوند. با توجه به آنچه در گزارش آمده به نظر می‌رسد همه آحاد و اقشار جامعه به موضوع آلودگی هوا اشراف دارند و حتی بهتر است بگوییم که همه مسوولان نیز دلایل و راهکارهای این موضوع را می‌شناسند اما سوال نهایی و بزرگ اینجاست که چرا علیرغم آگاهی عموم نسبت این موضوع، راه‌حل‌ها اجرایی و عملیاتی نمی‌شوند؟ آیا مسوولان منتظرند مقصری بیگانه را برای آلودگی هوا معرفی کنند یا اینکه شاید چون فرزندان مسوولان در این هوا تنفس نمی‌کنند برایشان آلودگی چندان اهمیت نداشته باشد؟
