سود 15 برابری سرمایه‌گذاری در کاهش مخاطرات طبیعی
گروه راه و شهرسازی|
دکتر علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی براساس آمار و اطلاعات موجود، تصویری از ریسک 5 مخاطره اصلی ایران، یعنی زلزله، سیل، خشکسالی، فرونشست زمین و زمین لغزش در کشور ارایه کرده است. او که در صفحه شخصی خود در فضای مجازی ابعاد مختلف ریسک‌های یادشده را ترسیم و تشریح کرده، نوشته است: برآورد نهایی که باید همگان بپذیریم، این است که سرزمین پرحادثه‌ای را داریم و نکته‌ای که باید به‌طور جدی باور کنیم، این است که یک واحد مالی هزینه کرد برای کاهش ریسک‌ها، 15 برابر آن موجب کاهش خسارت‌ها می‌شود.
66 درصد مساحت ایران در معرض زلزله شدید
به نوشته بیت‌اللهی، بررسی نقشه‌های پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله نشان می‌دهد که بیش از دو سوم از مساحت کشور با خطر نسبی بسیار زیاد یا زیاد ناشی از زلزله مواجه است. سوابق لرزه خیزی فلات ایران نیز نشان می‌دهد که به‌طور متوسط هر 10 سال یک زلزله ویرانگر، کشور را در بحران فرو برده است. بیش از 22 میلیون نفر در ایران بر روی پهنه با خطر بسیار زیاد زلزله زندگی می‌کنند که کلان‌شهرهایی مانند تهران، تبریز و کرج و چندین شهر بزرگ دیگر و حواشی آنها را در بر می‌گیرد. برآوردها بر اساس آمار 1395 نشان می‌دهد که حدود یک میلیون و 400 هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت در کشور در پهنه با خطر بسیار بالای زلزله واقع شده است.
فرونشست زمین؛ پهنه‌های خطرناک در 18 استان
بر اساس گزارش رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، از 31 استان کشور، در محدوده 18 استان، پهنه‌های با خطر بسیار بالا و بالای فرونشست زمین گستردگی دارد. در محدوده 195 شهر (16% شهرها) و اراضی اطراف آن زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین قرار دارد. از جمعیت شهری 60 میلیونی ایران (آمار 1395) بالغ بر 28 میلیون و 500 هزار نفر در شهرهایی زندگی می‌کنند که بر روی زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین یا در مجاورت آن قرار دارند (حدود 48درصد جمعیت شهری کشور) حدود 8 میلیون و 720 هزار واحد مسکونی شهری بر روی زون‌های فرونشستی با خطر بالا و بسیار بالا یا در مجاورت آن واقع شده است. حدود یک میلیون و 370 هزار واحد مسکونی از تعداد کل واحدهای واقع بر زون‌های خطرناک فرونشستی، فاقد اسکلت هستند. (آمار 1395 )در میان شهرهای ایران، شهر اصفهان بالاترین ریسک فرونشست زمین را داراست و در میان استان‌های کشور پهنه استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، کرمان، قم و همدان نسبت به سایر استان‌های کشور، ریسک فرونشست بالاتری را دارند.
شناسایی 105 هزار زمین لغزش در کشور
به نوشته بیت‌اللهی، بر اساس بررسی‌های به عمل آمده حدود 5 هزار مورد زمین لغزش از طریق بازدیدهای صحرایی و بیش از 100 هزار مورد زمین لغزش از طریق بررسی عکس‌های هوایی در کشور شناسایی شده است. ریزش سنگ و زمین لغزش‌ها با وقوع بارندگی‌ها و سیلاب، رخداد زلزله یا دخالت‌های انسانی تشدید شده و زیان‌های فراوانی را موجب می‌شوند. خسارات سالانه زمین لغزش در ایران بدون احتساب خسارات وارده بر منابع طبیعی در سال 1373حدود 50 میلیارد تومان برآورد شده است، طبیعی است که ارزش ریالی این برآورد باید به روز شود. همچنین، بر اساس بانک اطلاعات زمین لغزش‌های سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، خسارات مستقیم 4584 مورد زمین لغزش که از طریق بازدید صحرایی تا سال 1386 برای آنها پرسشنامه تکمیل شده است 260259 میلیارد ریال برآورد شده است. بر اساس این بانک اطلاعاتی، حجم‌کل مصالح لغزشی حاصل از 4584 مورد زمین‌لغزش، 56270 میلیون مترمکعب و مساحت آنها 194400 هکتار برآورد شده است.
نیمی از ایران در معرض خشکسالی
گزارش رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین حاکی است، بر اساس نتایج مطالعه و بررسی بلندمدت بارندگی و درجه حرارت و بر مبنای نقشه پهنه‌بندی خشکسالی هواشناسی در سطح استان‌های کشور تهیه شده توسط سازمان هواشناسی کشور، بیش از نیمی از مساحت ایران در معرض خشکسالی قرار دارد. بر اساس گزارش راهبرد بین‌المللی کاهش خطر سوانح سازمان ملل متحد در فاصله سال‌های 1970 تا 2008 کشور ایران با 5 رویداد خشکسالی بزرگ، به دلیل آسیب‌پذیری بالا، یکی از کشورهایی است که بیش از 10 میلیون نفر در آن از خشکسالی خسارت دیده‌اند. بر طبق گزارش سال 2008 سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل، کشور ایران در میان کشورهای خاورمیانه بیشترین میزان آسیب را از خشکسالی دیده است. به‌طوری که در اثر خشکسالی‌های سال 1998 تا 2001 بیش از 37 میلیون نفر در ایران عدم امنیت ناشی از کمبود آب و غذا را تجربه کردند. تنها در فاصله سال‌های 2000 تا 2001 حدود 4.2 میلیارد دلار خسارت به بخش کشاورزی ایران وارد شد که موجب کاهش 12 درصدی در میزان تولیدات محصولات کشاورزی کشور شد. خشکسالی همچنین سبب مهاجرت گسترده شده و ایران را به یکی از کشورهایی که بیشترین میزان آسیب‌پذیری در اثر خشکسالی را دارا بوده، تبدیل کرده است.
جایگاه دوم خطر سیل بعد از زلزله
به نوشته بیت‌اللهی، مناطق کوهستانی، دشت‌های انتهای مسیل‌ها و آبراهه‌های این مناطق گستره‌های سیل گیر کشور هستند. بارش باران نیز گاه در حوضه‌های آبریز کوچک موجب بروز سیل و ایجاد خسارت می‌شود. تعدادی از کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ و کوچک و همچنین تعداد زیادی از روستاهای کشور در مسیر خطر سیلاب واقع شده‌اند. وقوع سیل در استان‌هایی مانند خوزستان، بوشهر، سیستان و بلوچستان، لرستان، گلستان، مازندران، اردبیل، گیلان، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و کرمان در 50 سال گذشته بیانگر اهمیت سیل در شهرهای مختلف است. به‌طور مثال، می‌توان به وقوع سیل در خوزستان، 1358، دشتی، 1365، بوژان، 1366، تهران، 1366، ماسوله، 1377، گلستان، 1380، دشت مغان، 1385، سیستان و بلوچستان 1395 و سیل‌های رخداده در سال 1398 در 24 استان کشور به خصوص در استان‌های مازندران، گلستان، فارس، لرستان و خوزستان اشاره داشت. بررسی منابع بین‌المللی نشان می‌دهد که سیل با حدود 41 درصد رخداد از کل مخاطرات بعد از زلزله بیشترین رخداد مخاطرات طبیعی را در کشور داراست و 3 درصد از تعداد تلفات جانی مخاطرات طبیعی را در کشور به خود اختصاص می‌دهد، اما میزان خسارت اقتصادی سیل به مراتب بالاتر از تلفات جانی ناشی از آن است و نزدیک به 30 درصد از کل خسارت‌های مخاطرات طبیعی را شامل می‌شود. بررسی‌های انجام یافته نشان می‌دهد از دهه 30 تاکنون، فراوانی وقوع سیل در ایران سیر صعودی شتابانی داشته است. فراوانی رخداد سیلاب از حدود 180 مورد در دهه 30 به بیش از 2000 رخداد در دهه 70 رسیده است. هرچند در دهه‌های 80 و 90 در مقایسه با دهه 70 آهنگ رخداد کند شده است، اما تعداد رخداد به مراتب بالاست به گونه‌ای که در دهه 80 تعداد رخداد حدود 1580 و در دهه 90 بالغ بر 1665 وقوع سیل ثبت شده است.
ضرورت جابه‌جایی جاده هراز
علی بیت‌اللهی همچنین در گفت‌وگو با پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، در خصوص ترک‌های ایجاد شده در جاده هراز و مطالعات مرکز در این خصوص توضیحاتی را ارایه کرد. رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص موقعیت این ترک در محدوده جاده هراز گفت: ترک‌خوردگی‌های بزرگی در صخره‌های سنگی بعد از پلور نرسیده به آب اسک (در یک کیلومتری آب اسک) در جاده هراز ایجاد شده است. در این منطقه یک دماغه و پرتگاهی وجود دارد که اگر از مسیر جاده خاکی به سمت این پرتگاه برویم ترک‌ها نمایان است. این ترک‌ها در سنگ‌های تراورتن ایجاد شده است که خصلت طبیعی این سنگ‌هاست. بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه پیدایش این ترک‌ها نیز موضوع جدیدی نیست، افزود: بررسی عکس‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که از سال ۲۰۰۰ یعنی حدود ۲۰ سال قبل نیز این شکاف و ترک‌ها وجود داشت. از اوایل دهه ۱۳۷۰ در همین منطقه امامزاده‌ای در منطقه آب اسک در کنار رودخانه از سمت تهران به بابل بعد از پلور وجود داشت که به دلیل ریزش‌های ممتد مسدود شد. به‌طوری که هم‌اکنون نیز در این منطقه دریاچه‌ای از بقایای ریزش دامنه که دریاچه را تشکیل داده مشاهده می‌شود. بنابراین این زون یک زون با خطر بالا از نظر ناپایداری دامنه و حرکات دامنه‌ای و ریزش سنگ محسوب می‌شود. وی ادامه داد: بر همین اساس ماموریتی به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی واگذار شد و ما منطقه را بازدید کردیم. حدود چهار نقطه شاخص در رابطه با حرکات دامنه و پهن شدن شکاف زمین برای اندازه‌گیری زمین در نظر گرفته شد.با همکاری همکاران راهداری استان مازندران و مدیریت بحران وزارت راه و شهرسازی بازدیدها انجام شد و گزارشی در دست تهیه و تدوین است. او در بیان بخشی از اهم پیشنهادها برای کاهش مخاطرات در این منطقه که جاده پرترددی نیز محسوب می‌شود، گفت: مهم‌ترین کاری که باید انجام بشود با توجه به وسعت این زون که طول آن ۵۰۰ متر است به نظر می‌آید که جاده باید جابه‌جا، منتقل و تغییر مسیر پیدا کند تا خطر ریزش و زمین لغزش منتفی بشود که این یک راهکار بنیادین است. در عین حال تا حصول به این نتیجه که زمان بر نیز خواهد بود پیشنهاد می‌شود تا پایش چشمی برای گزارش سریع ریزش‌های سنگی و دستور بر عدم تردد خودروها در این زون، ضروری باشد که سازمان راهداری این کار را در دستور کار قرار داده است. به گفته وی، وسعت ناحیه پرخطر مشرف به جاده هراز ۱۵۰ در ۴۰۰ متر است و ارتفاع ترک خوردگی از کف جاده هراز نیز حدود ۱۲۵ متر محاسبه شده است.
