نخستین گام در مقابله با فرونشست زمین
گروه راه و شهرسازی|
اگرچه «فرونشست» زمین به اندازه «زلزله» مخاطره‌ای هولناک به شمار می‌رود، اما برخلاف زمین لرزه، فرونشست زمین به گفته کارشناسان راه چاره دارد و می‌توان با انجام برخی اقدامات از شدت این پدیده کاست. درچنین چهارچوبی است که شورای عالی شهرسازی و معماری مصوبه مربوط به عرصه‌های در معرض فرونشست در سراسر کشور و همچنین پروژه‌های عمرانی مرتبط را ابلاغ و هرگونه ساخت و ساز در عرصه‌های در معرض فرونشست را ممنوع کرد.
دیروز فرزانه صادق‌مالواجرد، دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در مکاتبه با رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، مدیرکل دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و همچنین مدیران کل راه و شهرسازی استان‌ها، مصوبه این شورا را در خصوص فرونشست زمین در کشور، ابلاغ کرد.
در متن این مصوبه آمده است: شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۸ آذر ۱۴۰۰ بنا بر مکاتبات متعدد سازمان نقشه‌برداری کشور در خصوص وقوع پدیده فرونشست ضمن استماع گزارش آن سازمان و نیز گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص میزان گستردگی، نرخ سالانه و تبعات جبران‌ناپذیر رخداد پدیده فرونشست در سطح کشور، معطوف به پیشنهادهای ارایه شده توسط مرکز به شرح زیر اتخاذ تصمیم کرد:
۱- مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی پیشنهادی مربوط به اقدامات هماهنگ وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مرتبط با موضوع فرونشست را در اجرای بند ۱ ذیل ماده ۲ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری جهت انعکاس توسط رییس شورای عالی به هیات وزیران تنظیم و ارسال کند. طبعا در خصوص سایر پیشنهادهای مرتبط با بخش‌های ذیل وزارت راه و شهرسازی در قالب بخشنامه وزارتی اقدام خواهد شد.
۲- معاونت شهرسازی و معماری با عنایت به اعلام آمادگی سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه عرصه‌های در معرض فرونشست در سطح کشور را اخذ و به کلیه مراجع ذی‌مدخل در تهیه و تصویب طرح‌های توسعه و عمران در همه مقیاس‌ها ابلاغ کند. تبعا لایه مربوط به این عرصه‌ها در تمامی طرح‌های توسعه و عمران در مقیاس‌های مختلف، منعکس و ملاک‌ارجاع و استناد و اقدام خواهد بود.
۳- مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با هماهنگی معاونت شهرسازی و معماری، ظرف مدت ۲ ماه مجموعه اقدامات لازم‌الرعایه در تمامی طرح‌های توسعه و عمران را در چارچوب شرح خدمات طرح‌های مذکور با اولویت طرح‌های توسعه و عمران شهری جهت ابلاغ به مراجع ذیربط تنظیم کند.
۴- در کلیه طرح‌های توسعه و عمران شهری اعم از تهیه و تجدیدنظر طرح جامع یا الحاق به محدوده و تغییر کاربری اراضی، بارگذاری جدید در عرصه‌های در معرض فرونشست ممنوع است. بنابراین دبیرخانه‌های کارگروه امور زیربنایی استان (ادارات کل راه و شهرسازی استان‌ها) موظفند فرآیند بررسی و تصویب طرح‌های مذکور، حسب مورد از سازمان نقشه‌برداری در زمینه تداخل پهنه‌های فرونشستی با طرح‌های توسعه و عمران استعلام و نتایج اعلام را ملاک‌عمل قرار دهند.
فرونشست زمین؛ پهنه‌های خطرناک در 18 استان
بر اساس گزارش اخیر دکتر علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، از 31 استان کشور، در محدوده 18 استان، پهنه‌های با خطر بسیار بالا و بالای فرونشست زمین گستردگی دارد. در محدوده 195 شهر (16% شهرها) و اراضی اطراف آن زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین قرار دارد. از جمعیت شهری 60 میلیونی ایران (آمار 1395) بالغ بر 28 میلیون و 500 هزار نفر در شهرهایی زندگی می‌کنند که بر روی زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین یا در مجاورت آن قرار دارند (حدود 48درصد جمعیت شهری کشور) حدود 8 میلیون و 720 هزار واحد مسکونی شهری بر روی زون‌های فرونشستی با خطر بالا و بسیار بالا یا در مجاورت آن واقع شده است. حدود دومیلیون و 370 هزار واحد مسکونی از تعداد کل واحدهای واقع بر زون‌های خطرناک فرونشستی، فاقد اسکلت هستند. (آمار 1395 )در میان شهرهای ایران، شهر اصفهان بالاترین ریسک فرونشست زمین را داراست و در میان استان‌های کشور پهنه استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، کرمان، قم و همدان نسبت به سایر استان‌های کشور، ریسک فرونشست بالاتری را دارند.
دست‌اندازی وزارت نیرو به آب‌های زیرزمینی
در همین حال، سوده نجفی، عضو کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر تهران مهم‌ترین عامل در فرونشست زمین را برداشت آب توسط وزارت نیرو دانست و گفت: تهران در سال حدود یک میلیارد متر مکعب آب استفاده می‌کند که این آب از حوزه‌های بیرونی وارد آبخانه زیرزمینی می‌شود.
او در گفت‌وگو با تسنیم ادامه داد: از آنجایی که نزدیک به 30 درصد آب مورد استفاده در شبکه آبرسانی به دلیل فرسودگی هدر می‌رود، لاجرم این مجموعه دست در آبخوان زیرزمین می‌‌اندازد و آب را از سطح آب‌های زیرزمینی برداشت و وارد شبکه خانگی می‌کند!
نجفی درباره چگونگی فرونشست زمین متذکر شد: اگر روند برداشت آب، یکدست باشد یک رفتار در فرونشست باید دید اما اگر روند برداشت در نقاط مختلف بیشتر از نقاط دیگر باشد به دلیل برداشت بیشتر و بار سنگینی که ساختمان‌ها روی شبکه آبخان دارند، فرونشست در جایی حادتر و بحرانی‌تر می‌شود.وی تصریح کرد: به نظر می‌رسد نوع برداشت و توزیع آب توسط وزارت نیرو به گونه‌ایی می‌تواند مهم‌ترین عامل فرونشست باشد که باید مطالعات و ارزیابی این کار توسط یک مجموعه بی‌طرف انجام شود.عضو کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر تهران با بیان اینکه در عرصه‌های فضای سبز یک روند قابل قبول در برداشت آب و توزیع آب نداشتیم، گفت: ما گونه‌هایی را می‌کاریم که بسیار در مصرف آب پرتوقع هستند مثل چمن کاری‌ها که ارزش اکسیژن‌زایی هم ندارند اما فقط زیبایی به فضاهای شهری می‌دهد.وی ادامه داد: اگر آب‌محور عمل کنیم باید به جای چمن، از گونه‌ها و درختچه‌های زیبا و زینتی که در مقابل کمبود آب مقاوم هستند، استفاده کنیم؛ ما می‌توانیم از گونه‌هایی مانند گل رزها و گل سرخ استفاده کنیم که هم زیبایی و تنوع بسیاری دارند و هم در برابر کمبود آب مقاومت خوبی دارند؛ متأسفانه از گونه‌های سوزنی‌شکل بسیار استفاده شده که گونه پرتوقع در استفاده از آب است و تنش زیادی نسبت به کم‌آبی دارند.نجفی تصریح کرد: در مورد درخت‌هایی که ارزش اکسیژن‌زایی بالاتری داشته باشند باز هم توجه لازم به این موضوع در شهر تهران نشده است در حالی که می‌توانیم از درخت ایلان یا همان درخت عرعر که یک گونه بسیار مقاوم در برابر کم‌آبی است و بسیار خوب هم رشد می‌کند، استفاده کنیم.
وی گفت: بنابراین همانطور که در مورد میزان برداشت آبی که توسط وزارت نیرو انجام می‌شود باید دقت کرد که با چه رژیمی و به چه میزانی و از کجا برداشت می‌شود، باید تأثیرات آن توسط یک مرجع بی‌طرف بررسی و مطالعه شود همچنین شهرداری تهران نیز باید توسعه و نگهداری شهر تهران را بر اساس الگوهای صرفه‌جویی آب انجام دهد یعنی آب‌محور حرکت کند.
فرونشست‌های سریالی تهران
به گزارش «تعادل» نتایج تحقیق کمیسیون کشاورزی آب و صنایع غذایی اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که خطر فرونشست زمین در مناطق 16، 17، 18، 19 و 20 تهران جدی است و این درحالی است که بخش‌های قابل‌توجهی از خطوط راه‌آهن، خطوط مترو، لوله‌های نفت و گاز، جاده‌ها، بزرگراه‌ها و پل‌های ارتباطی پایتخت در این مناطق واقع شده‌اند.
بر اساس آخرین گزارش اتاق بازرگانی تهران، جنوب پایتخت به‌طور جدی با مخاطرات نشست زمین مواجه است و بررسی‌ها و گزارش‌های مطالعاتی نشان می‌دهد که در میان مناطق 22گانه تهران، در مناطق شمالی و به‌طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تاسیسات شهری ازجمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و در نتیجه نشست زمین ناشی از این عامل است و عامل دیگر حفاری‌های صورت گرفته ازجمله شبکه مترو است که با چند مورد از این فرونشست‌ها در شهر تهران مواجه بودیم.اما در سایر مناطق که عمدتا در جنوب تهران واقع است، به‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی و آثار تکتونیکی آن نشست زمین خطری جدی محسوب می‌شود و باید به آن توجهی فوق‌العاده کرد.مطابق این مطالعه، حدود 25کیلومتر از طول کمربندی آزادگان، حدود 28کیلومتر از طول اتوبان قم، حدود 21کیلومتر جاده ساوه و بزرگراه بهشت‌زهرا که همگی این نقاط به عنوان اصلی‌ترین محورهای جابه‌جایی کالا و مسافر در استان تهران شناخته می‌شوند، با پتانسیل فرونشست مواجه هستند. همچنین خروجی‌های راه‌آهن تهران-جنوب و تهران-تبریز، شاخه‌های جنوبی مترو به سمت اسلامشهر و حرم مطهر حضرت امام‌خمینی و همچنین بخش‌هایی از خطوط مترو در مرکز شهر و نیز بخشی از فرودگاه مهرآباد تهران، در این محدوده مخاطره‌آمیز قرار می‌گیرند. در کل، حدود 120کیلومتر خط راه‌آهن و 25کیلومتر از خطوط مترو، حدود 200کیلومتر اتوبان‌های بین‌شهری، حدود 2300کیلومتر راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی، 2 انبار مواد نفتی و سوختی و 44جایگاه پمپ بنزین و 15جایگاه پمپ گاز، 7 ایستگاه گاز، 30 کیلومتر طول لوله نفت و نیز بیش از 70 کیلومتر خطوط فشار قوی و بیش از 200کیلومتر خطوط اصلی گاز در محدوده فرونشست تهران قرار دارد.
