فرونشست زمین؛ فاجعه‌ای گریزناپذیر
تعادل|
اگر نگاهی به اخبار فرونشست زمین در کشور بیاندازیم متوجه می‌شویم که کمتر شهر یا استانی از این فاجعه در امان است و هر ازگاهی در نقطه‌ای از این جغرافیای تشنه زمین دهان باز می‌کند. حالا دیگر فرقی نمی‌کند در پایتخت باشی یا در اصفهان یا کرمان و... به مدد استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیر زمینی، خشکسالی که بر کشور حاکم شده و البته سومدیریت‌ها و بی‌توجهی مسوولان می‌توانی شاهد فرونشست زمین باشی. مساله‌ای که بسیاری از کارشناسان آن را زلزله خاموش می‌دانند و خطر آن را البته چند برابر از زلزله بیشتر ارزیابی می‌کنند و این اتفاق را دلیل بروز برخی زلزله‌ها در کشور نیز می‌دانند. زمین تشنه است، خاک فرسوده و به این ترتیب شرایط برای فرونشست آماده می‌شود. زمانی که دستور استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی از سوی افراد بی‌تجربه و البته نابلد حوزه سیاست کشور صادر شد و هیچ اهمیتی هم به هشدارها فعالان محیط زیست و کارشناسان حوزه آب و خاک داده نشد، باید منتظر چنین روزهای تلخی می‌بودیم. نمی‌توانیم بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم و انتظار داشته باشیم که هیچ اتفاقی در این رابطه رخ ندهد. وقتی سفره‌های آب زیرزمینی را خشک کردیم، وقتی تک‌تک تالاب‌های کشور رو به نابودی گذاشت، فرسایش خاک و فرونشت امری کاملا اجتناب ناپذیر خواهد شد. حالا این اتفاق از دشت‌ها و حاشیه شهرها به داخل آن کشیده شده است. در همین پایتخت تا به حال چندین بار فرونشست زمین رخ داده و باعث خسارت‌های جانی و مالی شده است. اصفهان در واقع یکی از مراکز مهم فرونشست زمین به شمار می‌آید، حتی کوچه پس کوچه‌های این شهر تاریخی هم تجربه فرونشست را داشته‌اند، این زنگ خطر بحرانی ملی است که می‌تواند زندگی تمام ما را تحت تاثیر قرار دهد.
150 کشور درگیر فرونشت زمین هستند
علی مازنی، متخصص ژئوفیزیک در این باره به تعادل می‌گوید: مساله فرونشست زمین تنها مختص به ایران نیست و بر اساس آخرین آمارهای اعلام شده پس از تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر این اتفاق در بسیاری از مناطق زمین رخ داده و در حال حاضر بیش از 150 کشور با این بحران مواجه هستند. او می‌افزاید: بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی فرو نشست، رخداد چهار میلی‌متر فرو نشست، بحران محسوب می‌شود. آنچه مسلم است ایران از این حد خیلی فراتر رفته است. سال‌هاست که سازمان‌های متولی در کشور از روش‌های مختلف از جمله از راه تداخل‌سنجی راداری روند زمین نشست را پایش می‌کنند. اگر آمار ارایه شده صحیح باشد اصلا در شرایط خوبی قرار نداریم. گفته می‌شود در مقیاس جهانی رقم فرونشست تاکنون حداکثر 32 سانتی‌متر بوده است، حال آنکه نرخ سالانه فرونشست در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم 54 سانتی‌متر هم عنوان شده است.
پدیده فرونشست زمین نوعی زلزله
خاموش و تدریجی
فرونشست در اثر کاهش رطوبت زمین رخ می‌دهد و فشرده شدن خاک و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامدهای اصلی آن برشمرده می‌شود و به گفته کارشناسان پیامد متراکم شدن زمین نفوذ نکردن آب‌های جاری به عمق است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی، طی سال‌های گذشته موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و پیامد این اتفاق‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین است. فرونشست زمین که از آن به عنوان «زلزله خاموش» نیز یاد می‌شود تقریباً تمام دشت‌های کشور، که آب شیرین زیرزمینی دارند، را در معرض خطر جدی قرار داده است. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها ضمن هشدار نسبت به نرخ بالا و خطرات ناشی از فرونشست زمین در کشور تاکید کرد: فرونشست زمین در ردیف مخاطرات جدی کشور در برنامه هفتم توسعه در دستور کار سازمان مدیریت بحران قرار گیرد.
کوچ اجباری بیش از 37 میلیون نفر در کشور
هرمز اخباری، کارشناس حوزه آب، نیز در این باره به تعادل می‌گوید: فرونشست زمین نه تنها آبخوان‌ها و دشت‌ها را تخریب می‌کند که باعث تخریب زیر ساخت‌ها نیز می‌شود، از جمله می‌توان به راه آهن، خطوط انتقال آب، نفت، گاز و دکل‌های برق در مناطق شهری و روستایی اشاره کرد. در صورت بروز چنین اتفاقی که چندان هم دور نیست باید شاهد کوچ اجباری بیش از 37 میلیون نفر در کشور باشیم.
او می‌افزاید: به‌طور قطع تداوم این وضعیت، نشست زمین را در صدر مخاطرات جدی کشور در دهه اول قرن جدید قرار خواهد داد بنابراین تحت این شرایط لازم است موضوع فرونشست زمین و اقدامات کنترلی و مهار آن با اولویت در برنامه هفتم توسعه کشور در دستور کار ارگان‌های ذی‌ربط قرار گیرد. سازمان مدیریت بحران باید به منظور جلوگیری از وقوع خسارات جبران‌ناپذیر فرونشست زمین که در ابعاد گسترده حیات اجتماعی، اقتصادی و زیستی کشور را به‌شدت متاثر می‌سازد این مساله را در اولویت برنامه خود قرار دهد. وزارت نیرو با جدیت بیشتر در اجرای برنامه‌های تعادل‌بخشی آبخوان‌های زیرزمینی و سازگاری با کم‌آبی و تشدید نظارت‌های موثر و کارآمد، اضافه برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی را کنترل کند همچنین وزارت جهاد کشاورزی با اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری آب به طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری بیش از پیش بپردازد.
استان‌هایی که در معرض خطر بیشتری هستند
اگرچه طبق گزارش اخیر سازمان زمین‌شناسی کشور، به جز گیلان و مازندران، همه استان‌های دیگر با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند، اما وضعیت برخی استان‌ها وخیم‌تر است و احتمال اینکه مبدأ مهاجرت‌های اجباری باشند، بیشتر. طبق اطلاعات و آمار کارشناسان 24 شهر در استان خراسان رضوی با جمعیتی بیش از 4 میلیون نفر، 25 شهر در استان کرمان با بیش از 1.2 میلیون نفر، 30 شهر در استان تهران با بیش از 12 میلیون نفر، 31 شهر در استان اصفهان با بیش از 3 میلیون نفر و بیش از 10 شهر در هر یک از استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان و مرکزی با بیش از 5 میلیون نفر بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین قرار دارند.
بار مهاجرت‌های اجباری روی دوش استان‌های شمالی و غربی
به گفته مصطفی فدایی‌فرد، 37 میلیونی که جمعیت تخمینی این مهاجرت‌ها هستند، به سمت استان‌های شمالی و غربی کشور حرکت خواهند کرد. او در این باره اظهار کرده است: «با مهاجرت این 37 میلیون نفر به غرب و شمال کشور، جمعیت این مناطق از 21 میلیون نفر فعلی به حدود 58 میلیون نفر افزایش خواهد یافت که تبعات و بحران‌های مرتبط با آن غیرقابل تصور است».
زنگ خطر بحران‌های اجتماعی
اگرچه تاکنون مواجهه ما با فرونشست زمین، بیشتر با نگاه زیست محیطی، خطرات جانی و تبعات اقتصادی آن بود، اما حالا باید چشممان را بیشتر بازکنیم و نسبت به بحران‌های اجتماعی ناشی از آن هم حساس شویم؛ بحران‌هایی که با مهاجرت‌های اجباری به سایر استان‌ها رقم خواهد خورد و می‌تواند تبعات گسترده‌ای داشته باشد: افزایش حاشیه‌نشینی، نبود فرصت‌های شغلی، بالا رفتن بزهکاری، برهم‌خوردن نسبت جمعیتی با خدمات بهداشتی و آموزشی، ازبین رفتن یکپارچگی اجتماعی شهرها، تغییر ساختارهای سنی و ترکیب جمعیتی استان‌ها و... .
جهان با فرونشست چه کرد؟
بارها و بارها راهکار پیشگیری از فرونشست زمین مطرح شده است؛ مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور‌های هوشمند روی چاه‌های مجاز، تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، تغییر روش‌های آبیاری از سنتی به مدرن، مدیریت کشت محصولات و ... نگاهی به تجربه جهانی هم نشان می‌دهد که می‌توان جلوی پیشرفت این بحران را گرفت: «در منطقه‌ای از ژاپن سالانه 11 سانتی‌متر فرونشست رخ می‌داد و با برنامه‌ریزی جدی، پس از 15 سال، این فرونشست صفر شده است. فرونشست دشت کالیفرنیا هم با اصلاح شیوه آبیاری و تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی کنترل شده است».
تهدید مستقیم 5 میلیون تهرانی
مهدی زارع، استاد زلزله‌شناسی نیز در گفت‌وگو با مهر گفت: فرونشست زمین در 25 سال گذشته در مناطق جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی تهران با سرعتی بیشتر از گذشته رخ داده است، در عمل آمار افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین طی 50 سال گذشته در این منطقه قابل توجه است این پدیده یک منطقه 525 کیلومتر مربعی با حداکثر مقدار اندازه‌گیری شده حدود 5/2 متر را تحت اثر قرار می‌دهد، میزان فرونشست در نقاط مختلف متفاوت است و حداکثر میزان سالانه فرونشست بین 36 سانتی‌متر در سال در دشت شهریار تا 40 سانتی‌متر در دشت ورامین اندازه‌گیری و گزارش شده است. او تاکید کرد: به دلیل کاهش نزولات جوی، خشکسالی مداوم و کمبود منابع آب سطحی کافی، برخی از کشاورزان استان برای برداشت آب از منابع گرانبهای آب‌های زیرزمینی که به سرعت در حال کاهش هستند، اقدام به حفر چاه‌های غیرمجاز کرده‌اند، حتی میزان برداشت آب از چاه‌های مجاز نیز بسیار زیاد است و سالانه بالغ بر سه میلیارد مترمکعب آب از منابع آب زیرزمینی پایتخت برداشت می‌شود، علاوه بر فرونشست زمین، اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی می‌تواند، پوشش گیاهی را از بین ببرد، توفان‌های گرد و غبار را افزایش دهد، حفره‌هایی در دشت‌ها ایجاد کند و نمک را در آب‌های زیرزمینی افزایش دهد، هم‌اکنون در زمین‌های کشاورزی ترک‌ها و شکاف‌های سطحی در دشت‌های شهریار، ری و ورامین و همچنین بناهای مسکونی و تأسیسات راه آهن و در نزدیکی آزادراه قم - گرمسار مشاهده شده است. زارع ادامه داد: مناطق 21، جنوب منطقه 22، منطقه 9 و 10، مهرآباد و میدان آزادی، مناطق 17، 18 و 19 شهرداری، فلاح و… تحت تأثیر فرونشست‌هایی حدود پنج الی 10 سانتی‌متر در سال هستند، مجموع داده‌هایی که عمدتاً در خصوص خود لرزه خیزی منطقه است، نشان می‌دهد، که روند خود لرزه خیزی (زلزله‌هایی با بزرگای کمتر از چهار یا حتی سه) با ریتم فرونشست 50 سال اخیر در این مناطق همبستگی نشان می‌دهد که این نوع همبستگی بین فرونشست و گسل فعال می‌تواند، ما را به این فکر وادارد، که ما اینجا در معرض زلزله‌هایی مانند زلزله لُرکا در اسپانیا در سال 2011 یا زلزله 2019 جنوب کالیفرنیا قرار داریم، که زلزله‌های شش و چهاردهم و نیز هفت و دو دهم ریشتر رخ داد، در واقع فرونشست زمین بر زندگی همه مردم استان‌های تهران و البرز اثر می‌گذارد، ولی خسارت‌های مستقیم آن بر زندگی حداقل پنج میلیون نفر در این ناحیه موثر است.
