فضای مجازی؛ مثبت و منفی

خدیجه اسدی

موقعیت انسان جدید در کشورهای در حال توسعه باعث شده است پژوهشگران با نگرشی عمیق، زندگی در این جهان پر از ارتباطات گسترده را بررسی نمایند زیرا انسان امروزی علاوه بر روابط سنتی گذشته درگیر روابط گسترده فضای مجازی شده است چراکه همزمان با درک حسی در جهان واقعی، جهان انسانی بسیار پیچیده و گسترده‌ای را در فضای مجازی تجربه می‌کند و معناها و روابط بی‌شماری را علاوه بر جهان واقعی از طریق فضای مجازی دریافت می‌کنند این ارتباطات انسانی به صورت مجازی و الکترونیکی باعث شده است انسان‌ها بتوانند روابط بهتر و گسترده‌تری را با جهان پیرامون خود برقرار کنند و محدودیت‌های ارتباطی گذشته را نداشته باشند. اما نکته قابل توجه آن است که ظهور فضای مجازی، کارکردهای مثبت و منفی فراوانی در جامعه به همراه داشته است که نادیده گرفتن هر کدام از این کارکردها می‌تواند تبدیل به مساله‌ای جدی برای جوامع شود. در این شرایط نه می‌توان آن قدر خوشبین بود که آسیب‌های فضای مجازی را نادیده گرفت و نه آنچنان بدبین و ناامید بود که فرصت‌ها و امکانات به ارمغان آورده شده توسط فضای مجازی را در نظر نگرفت. لازمه این امر آن است که برای ایجاد تعادل و امنیت افراد جامعه، کاربران از مهارتهای فناورانه، مدیریت ارتباطات و سواد رسانه‌ای آگاهی داشته باشند و اطلاعات و دانش خود را درباره این فضای نو ظهور کامل نمایند تا بتوانند از فضای مجازی به عنوان یک فرصت، کمال استفاده را ببرند. تا قبل از ظهور گسترده شبکه‌های مجازی، محققین امیدوار بودند که فضای مجازی راهی برای تعامل گسترده انسان‌ها با جهان پیرامون خود خواهد بود و صرفاً نقش رهایی بخشی، معناورزی، فرهنگ‌سازی، عقلانیت، تعامل موثر و خود آگاهی داشته باشد اما امروزه پس از گذشت چندین دهه از ظهور شبکه‌های مجازی همچون واتساپ، لاین، تلگرام و اینستاگرام و انسان مُدرن با مسائل و مشکلات نوظهوری مواجه شده است. به‌طوری که بسیاری از رفتارها، مفاهیم، معناها و… در این فضا عمیقا تغییر کرده است.

در بیشتر مواقع نوعی وابستگی شدید به فضای مجازی در میان کاربران مشاهده می‌شود این نوع وابستگی شدید زندگی خانوادگی، کاری و روزمره آنها را تحت تاثیرخود قرار می‌دهد به گونه‌ای که کاربران معتقدند فعالیت در فضای مجازی بر روی فعالیت‌های دنیای واقعی آنها تاثیر نامطلوب داشته است و فعالیت‌هایی همچون تعامل مستقیم با اطرافیان، مطالعه و ورزش و… در زندگی آنها کاهش قابل توجهی یافته است. بر اساس تحقیقات، امروزه درصد قابل توجهی از کاربران فضای مجازی دچار فابینگ می‌شوند.فابینگ به معنای بی‌اعتنایی و بی‌توجهی به شخصی است که در فضای واقعی با شما صحبت می‌کند در حالی که شما مرتب تلفن همراه خود را نگاه می‌کنید.فابینگ موجب می‌شود، احساس تعلق و اعتماد به نفس در طرف مقابل به‌شدت کاهش یافته و او احساس طردشدگی و محرومیت نمایند. امروزه حدود۲۳ درصد از کاربران به‌طور میانگین، سه تا چهاربار در روز بصورت ناخودآگاه دچار فابینگ می‌شوند. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد برخی از کاربران هم با افزایش وابستگی به فضای مجازی از وظایف و مسوولیت‌های اصلی زندگی خود در دنیای واقعی باز می‌مانند. اغلب کاربران فضای مجازی فاقد سواد رسانه‌ای کافی برای فعالیت در این فضا می‌باشند به عنوان مثال 50 درصد از کاربران، علاقه به محتواهای طنز گونه و انتشار گسترده آن در فضای مجازی دارند.محتواهایی که گسترش‌دهنده فرهنگ عامیانه، ایجاد شایعه و تفرقه افکنی می‌باشد و باعث از میان رفتن همبستگی اجتماعی می‌شود. از سوی دیگر در حال حاضر میلیون‌ها کاربر در فضای مجازی به تحقیق، بررسی، آموزش، مطالعه و یادگیری مشغولند. به عنوان نمونه در دوران همه‌گیری کرونا، تحصیل دانشجویان و دانش‌آموزان به صورت مجازی انجام می‌شود که در این حالت لازم است سواد رسانه‌ای و استفاده بهینه از قابلیت‌های فضای مجازی به آنها آموزش داده شود. همچنین فضای مجازی نگاهی انتقادی به فضای زندگی واقعی دارد و همه افراد در بیشتر لحظات زندگی، خود را در معرض دید عموم و قضاوت دیگران می‌بینند .

امانوئل کاستلز معتقد است فضای مجازی و استفاده از اینترنت، شکل جدید و نوینی از ارتباطات انسانی را به وجود آورده است که در این فضا قدرت انتخاب و آزادی انسان ها به صورت قابل توجهی افزایش می‌یابد و انسان‌ها آزادی عمل بیشتری پیدا می‌کنند و می‌توانند با دیگر کاربران وارد یک رابطه تعاملی شوند. یعنی کنش و واکنش یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ارتباطات مجازی قلمداد می‌شود و کابران محدود به مکان و زمان نیستند این ارتباطات دو سویه، تاثیرات تامل برانگیزی بر سبک‌های ارتباطی افراد در دنیای واقعی دارد.