هشدار درباره غروب تمدن در «نصف جهان»
فروردین‌ماه امسال و در یک بازه‌زمانی کوتاه، سه فروریزش در خیابان‌های اصفهان، نگرانی کارشناسان زمین‌شناسی را از میزان خطرپذیری این شهر دوچندان کرد؛ فروریزش‌هایی که به باور آنها، هشداری است تا مسوولان پیش از آنکه دیر بشود به فریاد دشت اصفهان برسند. کارشناسان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اصفهان را خطرپذیرترین شهر ایران در فرونشستِ زمین می‌دانند. آنها معتقدند بحران فرونشست در این خطه بسیار جدی و تااندازه‌ای است که می‌تواند در آینده نه چندان دور سکونت در اصفهان را ناممکن کند. آنها پیش‌بینی کرده‌اند با روند خشکی زاینده‌رود و نبود جریان دایمی آن، آثار مخرب فرونشست روزبه‌روز در این شهر بیشتر خواهد شد.
آنگونه که ایرنا گزارش کرده است، فرو ریزش‌های اخیر در شهر اصفهان که کارشناسان زمین‌شناسی آنها را حاصل فرونشست‌های ناگهانی می‌دانند نشان داد این کلان‌شهر تا چه اندازه خطرپذیر شده است؛ فروردین امسال و در یک بازه زمانی کوتاه، سه فروریزش در خیابان‌های آمادگاه، آپادانا و حکیم نظامی، نگرانی کارشناسان زمین‌شناسی را از میزان خطرپذیری اصفهان دوچندان کرد. دشت اصفهان با جریان زاینده‌رود زنده است و حالا با توسعه خارج از توان بر گُرده این دشت، بارگذاری‌های صنعتی و کشاورزی بر زاینده‌رود و آبخوانی که با خشکی زاینده‌رود تغذیه نمی‌شود، به ته‌مانده اندوخته‌های آبی رسیده است. تمام دارایی و حیات یک دشت به خاک و آبش است؛ اندوخته‌ای که در دشت اصفهان از کف می‌رود و به عقیده کارشناسان، با روند شتابناک فرونشست، موجودیت اصفهان در هاله‌ای از ابهام فرو می‌رود. بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد گنجایش آبخوان دشت اصفهان به‌طور میانگین بین ۹ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب است؛ ۶۵ درصد از آبخوان اصفهان مصرف‌شده و حالا برای این دشت تنها ۳۵درصد ذخیره آبی باقیمانده است. جریان زاینده‌رود دایمی نیست و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، سه یا چهار بار آب برای کشت کشاورزان رها می‌شود، به تعبیری سهم رودخانه و تالاب گاوخونی از حقابه طبیعی اندک و نزدیک به هیچ است. به تعبیر آنها، اگر زاینده‌رود خشک بماند و برداشت از۳۵ درصد حجم آبخوان باقیمانده در دشت اصفهان ادامه داشته باشد، دور از انتظار نخواهد بود که نگین فلات مرکزی ایران بر باد برود و خالی از سکنه شود. وقتی برداشت از آبخوان ادامه داشته باشد، درحالی که تغذیه نمی‌شود، تعبیرش آن است که دشت زیست‌پذیری‌اش را ازدست‌داده است. دفتر مطالعات پایه آب و سازمان آب منطقه‌ای، برداشت‌های سالانه از آبخوان دشت اصفهان را رقمی بین ۳۱۱ تا ۵۱۱ میلیون مترمکعب اعلام کرده است؛ از سویی آبخوان دشت اصفهان از زاینده‌رود تغذیه می‌شود و اگر جریان دایمی و دستکم حداقلی آب در زاینده‌رود وجود نداشته و هم‌زمان برداشت‌ها بدون جبران ادامه داشته باشد، مطابق با آخرین بررسی‌ها، آبخوان دشت اصفهان در خوش‌بینانه‌ترین حالت در سال ۱۴۱۸ به پایان کار خود نزدیک می‌شود.
آینده مبهم برای موجودیت اصفهان
در این پیوند، علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی کشور با ابراز نگرانی از روند افزایشی فرونشست در دشت اصفهان، این شهر را خطرپذیرترین شهر ایران در فرونشست زمین دانست و گفت: آثار فرونشست شامل بروز فروچاله‌ها، فرسایش خندقی یا تونلی، بروز شکاف‌ها، کج شدگی‌های لوله آب و گاز، گسیختگی و فروریزش‌های ناگهانی است که در رویداد پنجشنبه ۲۵ فروردین، یک نمونه از آن را چهارراه حکیم نظامی دیدیم و من تصورم این است که در ادامه از این نوع آثار فرونشستِ زمین در محدوده شهر زیاد خواهیم دید.
آن طور که بیت‌اللهی روایت می‌کند، در زمانی که زاینده رود
به صورت نیم فصل جریان داشت، بر اساس داده‌های چاه‌های پیزومتری (جهت اندازه‌گیری آب‌های زیرزمینی)، سطح آب پنج تا ۶ متر بالا می‌آمد؛ این اثر به تعبیر وی آنقدر واضح و آشکار است که هیچ جای شکی باقی نمی‌گذارد که در مسیر رودخانه، بخشی از آب زاینده رود وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و محدوده ساختگاه شهری اصفهان را در لایه‌های زیرین تغذیه می‌کند. مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: اگر این آب نباشد، حفره‌های زیر سطحی خالی می‌ماند و بر اثر وزن لایه‌های فوقانی متراکم می‌شود و زمین نشست می‌کند؛ آن وقت ساختمان‌هایی که روی چنین زمین‌هایی بنا نهاده شده‌اند دچار ترک خوردگی‌های گسترده خواهد شد به‌طوری که قابل زیست و سکونت نخواهد بود و با یک زلزله کوچک یا متوسطی، احتمال خسارت بالا داده می‌شود. به تعبیر بیت‌اللهی در چنین شرایطی قابلیت سکونت در کلان‌شهر اصفهان زیر سوال می‌رود؛ شرایطی که می‌تواند در آینده نه چندان دور، موجودیت این خطه را به‌طور غیرقابل باوری تهدید کند.
حالِ خراب دشت اصفهان
بیت‌اللهی افزود: صحبت ما نه بحث حقابه و نه بحث تخصیص به آبیاری مزارع بلکه بحث ما سکونت و موجودیت یک شهر بزرگ است که باید تضمین شود؛ در غیر این صورت ریسک‌هایمان (خطرپذیری) بالا خواهد رفت و روز به روز، حوادث مربوطه را که به صورت فروریزش‌ها در خیابان‌های اصفهان بروز می‌کند، بیشتر خواهیم داشت.
وی گفت: جای تاسف دارد که ما چنین مسائلی را به مرزهای شهری و استانی محصور کرده‌ایم و انگار معضل اصفهان معضل کشور ما نیست؛ حل مشکلات فرونشست زمین، نه تنها در اصفهان بلکه در تمامی استان‌های کشور نیازمند یک هم افزایی ملی است. مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌های فرونشستی در استان‌ها، یادآور شد: بدون شک و با اطمینان می‌گویم که شهر اصفهان پرریسک‌ترین شهر از نظر فرونشست زمین در تمامی کشور است و این را همه جا گوشزد کردیم؛ امیدوارم که این حوادث بدون خسارت مالی و جانی تذکری باشد برای مسوولان که تا قبل از اینکه دیر بشود اقدام کنند. بیت‌اللهی تاکید کرد: فرونشست زمین در استان به ویژه در محدوده کلان‌شهر اصفهان بر اثر افت سطح آب زیرزمینی و دلیل عمده این افت سطح آب زیرزمینی، خشکی زاینده‌رود است. معبر تغذیه پهنه اصفهان، یکی از سمت دشت نجف آباد و دیگری از سمت جنوب و از رودخانه زاینده رود بوده است؛ در دشت نجف آباد، از طریق چاه‌های زیاد، آب پایین رفته و به سمت اصفهان نمی‌آید. زاینده رود هم که خشک شده است. از سویی استحصال بی‌رویه آب در محدوده دشت بُرخوار (شمالِ دشت اصفهان) نیز ادامه دارد. در نتیجه آب باقی مانده در زیر محدوده شهر به پایین کشیده و سطح زیرزمینی فاقد آب می‌شود. در چنین شرایطی فرونشست با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد.
