پنج ریسک بزرگ اقتصاد ایران

اشتغال و معیشت، سرخوردگی جوانان، رکود اقتصادی طولانی‌مدت بحران منابع طبیعی، از دست دادن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیستم 

اقتصاد ایران در طول سال‌های گذشته با مشکلات و محدودیت‌های بزرگی مواجه شده که در کنار ایجاد آسیب‌های کلان در شرایط فعلی، تصویر آینده اقتصادی کشور را نیز با اما و اگر مواجه کرده است. مشکلاتی که اگر برای آنها راه‌حلی قطعی پیدا نشود، می‌تواند دسترسی به تمام اهداف بلندمدت آینده را نیز تحت الشعاع خود قرار بدهد. برآرودهای رسمی نشان می‌دهد که در 10 سال گذشته، میانگین رشد اقتصادی ایران نزدیک به صفر بوده است. میانگین نرخ تورم در این سال‌ها نیز حدود 25 درصد برآورد می‌شود. جدای از آن نرخ بالای بیکاری، نرخ بالای فرار سرمایه و پیشی گرفتن استهلاک سرمایه از سرمایه‌گذاری‌های جدید و محدود شدن ارتباط با اقتصاد جهانی بخش دیگری از مشکلاتی است که دولت سیزدهم با آنها مواجه است. در چنین بستری، جدیدترین گزارش مجمع جهانی اقتصاد نیز نشان می‌دهد که پنج ریسک بزرگ اقتصاد ایران را تهدید کرده و در این حوزه مشکل آفرین شده‌اند؛ این در کنار مشکلات عمده‌ای است که در سراسر جهان برای اقتصادهای ملی به وجود آمده است. گزارش سال ۲۰۲۲ ریسک‌های جهانی، با نگاهی به مخاطرات جهان در سال پیش رو و نیز شناسایی پنج ریسک اصلی و مهم برای کشورهای مختلف، توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده است. بر اساس نتایج این گزارش، نگرانی‌های عمده در سطح جهانی عبارتند از: مسائل اجتماعی و محیطی، کاهش همکاری در حل چالش‌های جهانی ناشی از بهبود اقتصادی متفاوت، تشدید نابرابری‌ها در اثر تغییرات نامنظم آب و هوایی، افزایش تهدیدات سایبری در اثر افزایش وابستگی دیجیتالی، تشدید ناامنی جهانی در اثر موانع وضع شده بر جابه‌جایی افراد بین مرزها، مشکلات در استفاده از فرصت‌های فضایی و تاثیرات همه‌گیری بر تاب‌آوری کشورها. انتشار و همه‌گیری کووید - ۱۹ و بعد از آن سرعت و میزان واکسیناسیون در کشورهای مختلف روندهای یکسانی را طی نکرده و کشورهای در حال‌ توسعه به نسبت اقتصادهای توسعه‌یافته آسیب بیشتری از وضع پیش‌آمده، متحمل شدند؛ به ‌طوری‌ که چشم‌انداز رشد در این کشورها به استثنای چین، به نسبت برآوردهای پیش از پاندمی به میزان قابل ‌توجهی کاهش نشان می‌دهد.

این مساله جهان را با شکاف درآمدی بیشتری روبرو خواهد کرد و همکاری‌های بین‌المللی را برای کاهش مشکلات در سطح جهانی کاهش خواهد داد. همه‌گیری، اثرات متفاوتی بر تاب‌آوری کشورها به‌ جا گذاشته است، تغییرات ساختار تولید و وابستگی بیشتر به فناوری‌های دیجیتال، خطر حمات سایبری را به همراه آورده و تشدید فاصله میان کشورها، ریسکی برای تقویت انسجام و همدلی در سطح جهانی است. در بخشی از این گزارش آمده است: وضع موانع بیشتر بر سر راه جابه‌جایی نیروی انسانی در بین مرزها، امید به آینده‌ای باثبات را در سطح اقتصادهای نوظهور کاهش می‌دهد و با تشدید آسیب‌های اجتماعی و افت سامت روان همراه خواهد شد. در این میان تغییرات نامنظم آب و هوایی و شکست اقدامات اقلیمی نیز تهدید مهم دیگری برای جهان به شمار می‌رود. اقتصاد ایران در کنار مواجهه با این مشکلات بین‌المللی، باید خود را برای مقابله با بحران‌ها و تهدیدهای داخلی نیز آماده کند. بر اساس نتایج این گزارش، پنج ریسک اصلی شناسایی ‌شده برای اقتصاد ایران شامل بحران اشتغال و معیشت، سرخوردگی گسترده جوانان، رکود اقتصادی طولانی‌مدت، بحران منابع طبیعی، از دست دادن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیستم هستند. بررسی روندهای آماری ایران با هدف سنجش صحت و اعتبار ریسک‌های شناسایی ‌شده، نشان از تایید نگرانی‌های فوق دارد. بر اساس آمارهای موجود هرچند که نرخ بیکاری، از سال ۱۳۹۵ کاهش ‌یافته است، اما به نظر نمی‌رسد این کاهش از محل افزایش مشاغل تمام‌ وقت نتیجه شده باشد. درزمینه بررسی معیشت، ارقام شاخص فلاکت نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ رقم این شاخص بیش از دو برابر شده که به ‌نوعی ناشی از رکود تورمی حاکم بوده است و ترکیب بیکاری و تورم بالا معیشت جامعه را با بحران جدی مواجه می‌کند. متوسط درآمد خانوار شهری به متوسط قیمت یک مترمربع زیربنای مسکونی در نقاط شهری نیز در سال ۱۳۹۸ کمترین رقم را در دهه ۱۳۹۰ داشته و نسبت هزینه خالص مسکن به‌ کل هزینه‌های خانوار شهری در فاصله ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹، ۱,۳ برابر شده است. افزایش هزینه‌های مسکن، توانایی خانوارها را برای انجام سایر مخارج ضروری زندگی کاهش می‌دهد و تامین معیشت را دشوارتر می‌کند.در این گزارش تاکید شده که در دهک‌های اول تا پنجم روستایی و اول تا سوم شهری متوسط درآمد خانوار از هزینه‌های آن کمتر است. این مساله ضمن آنکه نابرابری در توزیع درآمد را در سطح جامعه نشان می‌دهد، دشواری تامین معیشت و پرداخت هزینه‌ها را برای درصد قابل ‌توجهی از جمعیت گوشزد می‌کند. بنابراین از مجموع بررسی آماری صورت گرفته این گونه نتیجه‌گیری می‌شود که ریسک‌های شناسایی شده برای اقتصاد ایران معتبر بوده و اتخاذ سیاست‌های صحیح برای کاهش اثرات آنها بر اقتصاد ضروری است. همچنین دو نگرانی دیگری که در گزارش مجمع جهانی اقتصاد به آنها اشاره نشده، اما طبق روندهای موجود مطرح هستند، افزایش بی‌رویه سطح عمومی قیمت‌ها و افت رابطه مبادله هستند. این گزارش نشان می‌دهد که سرخوردگی جوانان ایرانی که در سال‌های گذشته با سرعت گرفتن روند مهاجرت خود را نشان داده، یکی از موضوعاتی است که اقتصاد ایران را تهدید می‌کند. در صورتی که دولت نتواند در حوزه محیط کسب و کار و بهبود شرایط برای جذب سرمایه اقتصادی و انسانی گام‌های مثبتی بردارد، احتمالا تبعات منفی این موضوع گریبان اقتصاد ایران را خواهد گرفت. در کنار آن بحران‌های محیط زیستی که شرایط را در حوزه‌هایی مانند کشاورزی یا انرژی دشوار کرده نیز اقتصاد ایران را تهدید می‌کند و احتمالا نیاز به راهکارهایی جدی خواهد داشت که لااقل فعلا نشانه‌ای از آن دیده نمی‌شود.