جنگ نابرابر کاربران ایرانی با گوگل
طی روزهای گذشته تعدادی از کاربران ایرانی اعلام کرده‌اند که نمی‌توانند اپلیکیشن‌های مورد نیاز خود را از گوگل‌پلی دانلود و نصب کنند و این سوال به وجود آمده که آیا گوگل پلی قصد دارد محدودیت‌های جدیدی را اعمال کند؟ برخی شواهد بر این دلالت دارند که گوگل‌پلی نحوه شناسایی کشور کاربر را از آی‌پی به فعالیت‌های حساب کاربری تغییر داده و سبب شده است کاربرهای بسیاری از ایران، کوبا و روسیه نتوانند هیچ اپلیکیشنی را از گوگل‌پلی نصب کنند. در گذشته هم نصب تعداد خیلی کمی از اپلیکیشن‌ها در ایران محدود بود که با پاک کردن کش گوگل‌پلی و تغییر آی‌پی مشکل حل می‌شد، اما حالا چنانچه کشور کاربر از طریق حساب کاربری شناسایی شود، اجازه نصب هیچ اپلیکیشنی (حتی اپ‌های ایرانی) به کاربر داده نمی‌شود.
برخی از کاربران ایرانی این روزها نمی‌توانند اپلیکیشن‌ها و بازی‌های مورد نظر خود را از گوگل‌پلی دانلود کنند؛ مشکلی که به نظر می‌رسد هنوز همه‌گیر نشده، اما اذهان عمومی را با سوالاتی همچون علت اقدام اخیر گوگل، تاثیر عوامل داخلی و این موضوع که در صورت جدی‌تر شدن ماجرا، چه چیزی در انتظار مردم و اکوسیستم استارت‌آپی کشور خواهد بود، روبرو کرده است؛ هرچند تاثیر تحریم‌ها و جنگ‌های سیاسی بر اکوسیستم فناوری ایران، سابقه‌ای چندین ساله دارد، نبردی که از سال 1396 آغاز شد، در حالی که اپل تنها چند ماه پس از گشودن درهای فروشگاه آنلاین خود به اپلیکیشن‌های ایرانی در سپتامبر ۲۰۱۶، با فرمان دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری وقت امریکا، به بهانه تحریم علیه ایران، برخی اپلیکیشن‌های ایرانی را از اپ‌استور حذف کرد. موضوع حذف اپلیکیشن‌های ایرانی از اپ‌استور حل نشده بود که گوگل نیز به فاصله دو هفته پس از اپل و در اقدامی مشابه، نرم‌افزارهای ایرانی را از گوگل‌پلی -فروشگاه آنلاین نرم‌افزارهای اندرویدی- با توجیه مشابه تحریم‌های دولت امریکا علیه ایران حذف کرد. همان زمان محمدجواد آذری جهرمی -وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت دوازدهم- اعلام کرد حذف برنامه‌های ایرانی از اپ‌استور را به‌طور قانونی پیگیری می‌کند. همچنین پس از آن امیر ناظمی -رییس سابق سازمان فناوری اطلاعات- درباره اقدامات لازم برای حل این مشکل، به پتانسیل‌های قانونی موجود در عرصه بین‌المللی اشاره کرد. با وجود این، در نهایت اعلام نشد که پیگیری قانونی در این زمینه انجام شده یا خیر، یا اینکه این پیگیری‌ها به چه نتیجه‌ای رسیده است. حتی در ادامه مشکلات پلتفرم‌های ایرانی به دلیل تحریم، شهریورماه سال گذشته بود که اخبار جدیدی از حذف اپلیکیشن‌های ایرانی منتشر شد. پس از آن، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت سیزدهم که به‌تازگی در جایگاه وزارت قرار گرفته بود، در بیانیه‌ای عنوان کرد: «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، یک‌جانبه‌گرایی پلتفرم‌های امریکایی و تحریم ناعادلانه علیه زیست‌بوم فناوری و فضای مجازی کشور را به‌شدت محکوم می‌کند و کمترین پاسخ معقول به تحدید و مسدودسازی صورت‌گرفته را توسعه و کاربردی شدن همه‌جانبه دستاوردهای بومی در فضای مجازی می‌داند.» این درحالی است که این وزارتخانه در این مدت، به مشکل دانلود نشدن برنامه‌ها در گوگل‌پلی واکنشی نشان نداده است. هرچند به نظر می‌رسد این محدودیت شامل برنامه‌ها و بازی‌های رایگان نشده و تنها برای اپلیکیشن‌هایی است که پرداخت درون برنامه‌ای داشته و به علت تحریم‌ها علیه ایران، امکان دانلود آنها نیز وجود ندارد، اما برخی از کاربران ادعا می‌کنند که قادر به دانلود هیچ برنامه‌ای از گوگل‌پلی نیستند. پیش از این براساس محدودیت‌های گوگل پلی، امکان دریافت برخی اپ‌ها از این استور جهانی وجود نداشت و کاربران با استفاده از روش‌هایی مثل پاک کردن کش برنامه و روشن کردن وی‌پی‌ان می‌توانستند محدودیت‌ها را دور بزنند؛ اما به نظر می‌رسد این‌بار ماجرا جدی‌تر است و این راهکار هم دیگر جواب نمی‌دهد و چنانچه کشور کاربر از طریق حساب کاربری شناسایی شود، اجازه نصب هیچ اپلیکیشنی (حتی اپ‌های ایرانی) به کاربر داده نمی‌شود. درعین حال برخی کارشناسان معتقدند که گوگل نحوه شناسایی کاربرها را از آی‌پی و موقعیت جغرافیایی، به فعالیت حساب‌کاربری مثل زمان ست‌شده برای گوشی، جست‌وجوهای صورت‌گرفته توسط کاربر تغییر داده است.
هنوز برای اظهارنظر
درباره اقدام اخیر گوگل‌پلی زود است
نگرانی‌های بسیاری درباره فراگیر شدن این حرکت گوگل وجود دارد؛ اما برخی کارشناسان نسبت به این موضوع خوشبین بوده و اعتقاد دارند شاید اختلال اخیر ناشی از یک مشکل فنی باشد و با اطلاع‌رسانی به مدیران گوگل‌پلی حل شود. مشابه چنین چیزی را همین چند وقت پیش پیرامون گمانه‌زنی‌هایی درباره محدودیت جدید گوگل برای دریافت نوتیفیکیشن شاهد بودیم. وحید رحیمیان، مدیرعامل مایکت به دیجیاتو اعلام می‌کند که موضوع اخیر نیز بی‌شباهت با ماجرای اختلال دریافت نوتیفیکیشن نیست و شاید یک اتفاق غیرعمدی و فنی باعث چنین محدودیتی برای برخی کاربران شده باشد. او در همین رابطه می‌گوید: «به نظرم باید مدتی از این اتفاق بگذرد تا بتوان در مورد آن درست قضاوت کرد اما سابقه نشان داده گوگل، مایکروسافت و سایر شرکت‌ها عموما سرویس‌هایی که در اختیار مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد و بحث انتقال وجه و پرداخت در آن مطرح نیست را محدود نمی‌کنند. اگر گوگل قصد محدودسازی کاربران ایرانی را داشت می‌توانست آن را در بحث موتور جست‌وجو پیاده کند اما چنین اتفاقی نیفتاده است. همچنین سیاستی در این مدت تغییر نکرده و تحریم جدیدی اعمال نشده است از همین رو احتمال رخ دادن یک مشکل فنی بیشتر است و با ورود مدیران ایرانی ارشد گوگل به ماجرا و پیگیری‌های آنها شاید این مشکل نیز حل شود.» اما برخی اعتقاد دارند محدودیت جدید گوگل ناشی از تغییر در نوع رصد کاربران و جایگزینی روش‌های جدید با مدل‌های قدیمی است؛ رحیمیان با رد این موضوع به دیجیاتو گفت: «حتی اگر چنین چیزی رخ داده باشد، چرا برای سایر سرویس‌های گوگل محدودیتی ایجاد نشده است؟ سیاست این شرکت نمی‌تواند متناقض باشد از همین رو احتمال می‌رود با مشکلی فنی روبرو باشیم.
محدودیت گوگل‌پلی
به ضرر استورهای ایرانی است
او با بیان اینکه محدودیت پیش آمده فرآیندهای روزمره را برای کاربران ایرانی سخت‌تر می‌کند، اعتقاد دارد چنین چیزی نه تنها به نفع استورهای اندرویدی ایرانی نخواهد بود بلکه شاید نگاه‌ها را نسبت به تلاش‌های آنها برای خلق ارزش تغییر دهد. او تاکید دارد این محدودیت تنها باعث می‌شود تا کاربران ایرانی گوگل پلی به کانال‌های نامعتبری برای دریافت برنامه و بازی روی بیاورند که چنین چیزی احتمال نصب بدافزار را بیشتر خواهد کرد. این درحالی است که آخرین آمارها از سهم بالای ایران در آلودگی موبایل‌ها به بدافزارها حکایت دارد. به اعتقاد رحیمیان، هیچگاه محدودیت در یک سرویس موجب نشده تا کاربران به صورت اجباری از نسخه جایگزین ایرانی استفاده کنند از همین رو این موضوع موجب ارجاع ترافیک محسوسی سمت استورهای ایرانی نخواهد شد: «در حال حاضر دسترسی به فیلم و سریال‌های بین‌المللی بنابر تحریم‌ها و محدودیت داخلی با مشکلاتی روبرو است اما این موضوع موجب تغییر ذائقه کاربر ایرانی یا روی آوردن به نسخه‌های داخلی نشده است.» به گفته وی تنها خلق ارزش می‌تواند به جذب کاربر منجر شود و ایجاد محدودیت به هیچ عنوان کمکی به این ماجرا نمی‌کند: «ما علاقه‌ای نداریم که گوگل پلی فیلتر شود یا ما را تحریم کند زیرا کاربران تصور می‌کنند فضایی ضد رقابتی به وجود آمده و اگر سمت استورهای ایرانی بیایند از سر اجبار است و هیچ یک از ما تمایل نداریم اجبارا از برنامه‌هایمان استفاده کنند.»
آمارها از محدودیت‌های شدید
برای کاربران ایرانی حکایت دارد
اخیرا مطالعه‌ای از سوی دانشگاه میشیگان برای بررسی دسترسی‌پذیری به برنامه‌های تلفن همراه براساس منطقه جغرافیایی کاربران صورت گرفته است که طی آن امکان دسترسی به بیش از 5000 اپ پرطرفدار در گوگل پلی توسط کاربران 26 کشور دنیا بررسی شده و کاربران ایران و تانزانیا بیشترین محدودیت را داشته‌اند. همچنین از نظر اینکه خود سازندگان برنامه دسترسی را برای کاربران کشورهای مورد بررسی بسته باشند، ایران بیشترین تعداد را در گروه‌بندی‌های مختلف دارد. حسین درواری کارشناس و فعال حوزه امنیت می‌گوید دانشگاه میشیگان در بحث سانسور و این دست موضوعات تحقیقات بسیاری انجام داده است. او به دیجیاتو گفت آمارهای این گزارش نشان می‌دهد نزدیک به نیمی از اپلیکیشن‌های بررسی شده برای ایرانی‌ها مسدود شده‌اند. او درباره اینکه آیا روش گوگل برای شناسایی کاربران کشورهای مختلف تغییر کرده است، گفت: «این ماجرا به چند سال قبل و کاهش کیفیت سرویس تبلیغات گوگل به دلیل استفاده از وی‌پی‌ان‌ها باز می‌گردد. چنین موضوعی در کنار مسائلی دیگر باعث شد تا گوگل و سایر شرکت‌ها سعی کنند موقعیت کاربر را به درستی شناسایی کند. به‌طور مثال یاندکس (موتور جست‌وجوی روسی) دیتابیس مخصوص به خود را دارد که بر مبنای رفتارها و داده‌هایی که از کاربر جمع‌آموری می‌کند، موقعیت مکانی او را تشخیص می‌دهد.» این کارشناس حوزه فناوری امکان اینکه اختلال پیش آمده ناشی از برخی عوامل داخلی باشد را رد نکرد اما به گفته او سند محکمی در این باره وجود ندارد: «شرکت ارتباطات زیرساخت سرویسی برای تونل کردن یک سری آی‌پی‌های خاص به سرورهای خود در آلمان و در یکی از دیتاسنترهای معروف راه‌اندازی کرده است. آنها مدعی هستند چنین اقدامی برای دور زدن تحریم‌هاست اما به نظر می‌رسد بیشتر باعث اختلال در سرویس‌های بین‌المللی می‌شود. به‌طور مثال یک مدت از آن برای گوگل پلی استفاده می‌کردند که آن را دچار مشکلات زیادی کرد که یکی از نمونه‌های آن، دانلود نشدن کامل اپ‌ها بود. در سال‌های اخیر این اقدام زیرساخت جدی‌تر شده که باعث کاهش ترافیک از ایران به سمت سرورهای گوگل شده و این شرکت نیز تصمیمات سخت‌گیرانه‌تری برای شناسایی کاربران ایرانی گرفته است.» درنهایت اگرچه هنوز مشخص نیست مشکل دانلود نشدن برنامه‌ها و اپلیکیشن‌ها، محدودیتی است که از سوی خود گوگل تعیین شده یا سرمنشا داخلی دارد، اما در صورتی که این روند ادامه‌دار باشد، نه تنها کاربران ایرانی، بلکه بسیاری از توسعه‌دهندگان برنامه و اپلیکیشن نیز با مشکل مواجه خواهند شد، اتفاقی که استفاده از ابزارهای تغییر آی‌پی برای دور زدن فیلترینگ، رقم زده و علت اصلی آن، فیلتر بودن برخی از پیام‌رسان‌ها و نرم‌افزارهایی است که حتی وزیر ارتباطات هم گردن نمی‌گیرد.
